„Kamienie na szaniec” Aleksandra Kamińskiego jako dokument epoki

„Kamienie na szaniec” przedstawiają wydarzenia z okresu drugiej wojny światowej. Autor opierał się na pamiętnikach i źródłach historycznych. Wszystkie zdarzenia opisane w powieści wydarzyły się naprawdę. Kamiński w „Uwagach” pisał, że „Kamienie na szaniec” to dokument mający formę powieści. Autor starał się jak najwierniej oddać autentyczne zdarzenia, ograniczając się jedynie do stworzenia dialogów i opisu procesów psychicznych, których nie sposób znaleźć w jakichkolwiek źródłach.

Za nazwaniem „Kamieni na szaniec” dokumentem epoki przemawia kilka argumentów. Przede wszystkim autor opisuje tylko potwierdzone zdarzenia. Wszystkie akcje prowadzone przez Mały Sabotaż czy Szare Szeregi znajdują potwierdzenie w dokumentach historycznych. Także bohaterowie, i to nie tylko pierwszoplanowi, są wzorowani na autentycznych postaciach. Oddanie wiernie postaci historycznych to chyba najtrudniejsze zadanie powieściopisarza, ponieważ żadne dokumenty nie mogą obiektywnie odzwierciedlić ludzkich przeżyć. Fabularyzacja dotyczy więc najsilniej kreowania bohaterów. Autor pragnąc oddać proces dojrzewania młodzieży w czasie wojny, musiał się posiłkować własnym doświadczeniem i fantazją. To samo dotyczy dialogów, oczywiście żadne zapisy rozmów nie istnieją, takie szczegóły są dziełem autora. Jednak już poszczególne epizody, jak zdjęcie niemieckiej płyty z pomnika Kopernika, malowanie napisów na murach czy wrzucanie pojemników z gazem do sal kinowych i restauracji, to potwierdzone epizody z życia bohaterów. Także ogólne cechy charakteru czy losy ich rodzin oparte zostały na materiałach źródłowych.

Wiarygodność autora potwierdza jego własna historia. Aleksander Kamiński również należał do Szarych Szeregów i osobiście znał bohaterów swojej powieści. Stara się więc ukazać ich takimi, jakimi ich zapamiętał. Swoje obserwacje wzbogacił o wspomnienia innych osób, z którymi przeprowadził wiele rozmów, by jego relacja była w miarę pełna i obiektywna. Istotnym źródłem, z którego czerpał autor, stał się pamiętnik Tadeusza Zawadzkiego, napisany po śmierci Rudego. Dzięki temu bohater sam ma prawo głosu.

Kamiński fabularyzuje autentyczne zdarzenia, ale czasem można odnieść wrażenie, że ma się do czynienia z podręcznikiem historii. Autor bardzo dba o szczegóły, podaje dokładne daty i miejsca, opisuje topografię, pogodę, wygląd poszczególnych ulic i budynków. Głównym miejscem akcji jest Warszawa, opisana tu z detalami. Można niemal odtworzyć wygląd niektórych ulic i mieszczących się przy nich zakładów, restauracji, kin czy szpitali. Autor dąży do wiarygodności także na płaszczyźnie psychologicznej, co niewątpliwie jest zadaniem znacznie trudniejszym, niż wierność historycznym faktom. Obiektywność w ocenie ludzkich postaw jest właściwie niemożliwa, Kamiński dąży do niej poprzez korzystanie z wielu źródeł i oparcie się na faktach. Z jednej strony postępowanie bohaterów jest ich świadectwem, dowodzi odwagi, patriotyzmu, poświęcenia, wierności w przyjaźni. Z drugiej autor stara się wzbogacić własne doświadczenia o opinie innych osób. Ponieważ znał Rudego, Alka i Zośkę, starał się oddać ich indywidualne cechy. W tym zadaniu pamiętnik Zawadzkiego także okazał się pomocny. Autor opisuje wygląd, sposób zachowania, zainteresowania, ale też słabości swoich bohaterów, podkreślając, że każdy z nich był inny.  Co więcej, postaci te są dynamiczne. Widzimy jak zmieniają się pod wpływem wydarzeń. Alek uczy się panować nad sobą, staje się bardziej odpowiedzialny i rozważny, Rudy przełamuje swój strach i pokonuje ból, Zośka dorasta do roli przywódcy, przechodzi załamanie nerwowe i próbuje się odnaleźć w świecie po śmierci przyjaciół.