Wacław Berent „Próchno” - motywy literackie zawarte w utworze

Powieść Wacława Berenta pt.: „Próchno” jest przykładem młodopolskiego nowatorstwa na poziomie zarówno problematyki prozy, jej stylistyki, kreacji bohatera, jak również konstrukcji świata przedstawionego. Autor zdecydowanie zrezygnował z rozwiązań powieści realistycznej w typie Balzaka, konstruując swój utwór wedle wyznaczników współczesnych, szczególnie bliskich sobie utworów, jak powieści Fiodora Dostojewskiego, czy Gustawa Flauberta, do których odnosi się za pośrednictwem wprowadzenia nowego typu narracji nakierowanej na polifonię i subiektywizm jednostkowego postrzegania świata. W „Próchnie” pojawia się również wiele aluzji do „Synów ziemi” Przybyszewskiego jako powieści o losie artysty, intencją Berenta było jednak stworzenie głębszej i bardziej reprezentatywnej analizy tego problemu.

„Patronem” sfery problematycznej powieści jest Fryderyk Nietzsche, którego pisma pojawiają się tytaj na wiele rozmaitych sposobów, m.in. jako słowa-klucze (jak choćby „nadczłowiek”, „motłoch”), metafory i symbole, aforyzmy (np. sformułowanie „zmierzch bogów”, porównanie kobiety z markietanką), czy parabole i przypowieści (np. parabola o trzech przemianach ducha). „Tako rzecze Zaratustra” zostaje też bezpośrednio przytoczone przez bohaterów – Turkuła i Hertensteina, a niektóre ze scen „Próchna” stanowią bezpośrednią paralelę do dzieła niemieckiego filozofa, jak np. epizod „uczty” w kawiarni i kabarecie. Poprzez postać Turkuła do „Próchna” zostaje również wprowadzony motyw „nadczłowieka”, artysty-„dzikiego zwierza”, zaś Müller zdaje się pełnić rolę nietzscheańskiego „polipa” na talencie Jelensky’ego.

Innymi istotnymi książkami cytowanymi przez bohaterów „Próchna” są także dramaty Ibsena, głównie „Wróg ludu” i „Jan Gabriel Borkman”, pojawiające się w wypowiedziach Borowskiego, Hertenstein cytuje natomiast anonimową księgę tekstów starohinduskich, przede wszystkim włączone do nich Upaniszady. W węższym wymiarze w wypowiedziach Borowskiego pojawiają się również utwory Słowackiego – „Lambro”, „Sen srebrny Salomei” i „Beniowski” – stanowiące kontekst dla komentarza tego bohatera na temat sytuacji Polski pod zaborami.

Bohaterowie odwołują się również do znanych utworów innych pisarzy we własnej twórczości, co widać najwyraźniej na przykładzie poezji Müllera, stanowiącej jedyną działalność artystyczną, którą widzimy w „Próchnie” bezpośrednio – reszta artystów jedynie opowiada o swojej sztuce lub jest zaopatrzona w jej atrybuty. Müllerowska poezja zwraca uwagę przede wszystkim swoją odtwórczością, bardzo wyraźnie słychać w niej bowiem echa rozwiązań wprowadzonych do literatury przez Baudelaire’a, zwłaszcza w przypadku pisanego w trakcie akcji wiersza „Łabędź” widzimy bowiem oczywiste odniesienie do poematu francuskiego twórcy o takim samym tytule oraz do podobnych stylistycznie „Albatrosa” i „Litanii do Szatana”. Müllerowe „Myśli niepłodne” mają też wiele cech wspólnych z Baudelaire’owskimi poematami prozą pt. „Paryski spleen” oraz Rimbaudowskimi „Iluminacjami”, zaś dziennik tego bohatera wykazuje pewne paralele stylistyczne z chwytami poetyckimi stosowanymi przez Tetmajera i wyraźnie pozostaje pod wpływem Dantego.

W „Próchnie” pojawiają się również zaledwie wzmiankowane odniesienia do Goethego, Szekspira, Thackeraya, Daudeta, Miriama, czy Sienkiewicza, niektóre z cytatów zostały też ukryte pod mylącymi adresami, np. tytuł „Księgi Tobiasza” pada w odniesieniu do pojawiających się w powieści „Przypowieści Salomonowych”, co dodatkowo utrudnia odnalezienie wszystkich, niezwykle licznych motywów literackich w powieści Berenta i nieco zaciemnia ścieżki ich interpretacji.