„Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego jako dramat klasyczny

Odrodzenie kultury starożytnej w XVI w. dotyczyło także powrotu do antycznych form literackich. Tragedia grecka była jedną z najwyżej cenionych form wypowiedzi artystycznej czasów starożytnych. Do tych ideałów sięga Kochanowski, pisząc pierwszą polską tragedię, „Odprawę posłów greckich”. Tragediopisarze antyczni przywiązywali duże znacznie do samej formy dramatu. Sposób prowadzenia akcji, temat, wypowiedzi aktorów, wszystko to zmierzało do wywołania u odbiorców katharsis. Tragedia, jako gatunek wysoki, podporządkowana była zasadzie decorum, a więc odpowiedniości formy do treści. I tak na przykład na scenie nie mogli się pojawić bohaterowie niskiego pochodzenia, elementy komediowe, a nawet język prozatorski. Drugą ważną zasadą, warunkującą budowę utworu, była reguła mimesis, a więc naśladowania rzeczywistości. Zdarzenia musiały być prawdopodobne. Bieg akcji wykluczał na przykład bezpośrednią interwencję sił nadprzyrodzonych. Akcja musiała się toczyć w czasie zbliżonym do rzeczywistego, a sceneria odpowiadać miejscu akcji.

Kochanowski podporządkowuje się większości zaleceń twórców antycznych. Przestrzega reguł organizacji akcji, sprowadzając ją do jednego wątku, konsekwentnie rozwijanego aż do punktu kulminacyjnego. Stosuje się też do zasad ograniczających miejsce i czas akcji. Wszystkie zdarzenia, pokazane na scenie, mają miejsce na dworze Priama, króla Troi, i zamykają się w jednym dniu. Te dość restrykcyjne reguły zmuszały twórców do różnych wybiegów, mających na celu wprowadzenie zdarzeń przeszłych. Kochanowski stosuje zarówno retrospekcję, w relacji świadków, jak i wybieg w przyszłość, wkładając w usta Kasandry opowieść o mających niebawem nastąpić zdarzeniach. To samo dotyczy reguły jedności miejsca, która wymaga, by wszystkie zdarzenia toczące się poza dworem królewskim, zostały opowiedziane, a nie przedstawione, bezpośrednio na scenie.

Podobnie rzecz ma się z ilością aktorów, występujących jednocześnie przed oczyma widzów. Teatr antyczny dopuszczał współistnienie na scenie maksymalnie trzech. Kochanowski trzyma się tej zasady konsekwentnie. Wszelkie sceny zbiorowe, a rada Trojan stanowi tu zasadniczy element rozwoju wydarzeń, są relacjonowane przez ich uczestników. Dzięki temu tragedia jest bardzo skondensowana, a każde wystąpienie posuwa akcję do przodu. Bieg wydarzeń opóźniają wystąpienia chóru. Podział tragedii na epeisodiony i stasimony również przejął autor z tradycji antycznej. Wystąpienia aktorów tworzą akcję, przedstawiają bądź streszczają wydarzenia, które z kolei komentuje chór. Jego pojawienie ukazuje szersze znaczenie przedstawianych zdarzeń, dotyka prawd ogólnych, powiązanych z akcją. Tak też jest w „Odprawie posłów greckich”. Na przykład druga pieśń chóru, zaczynająca się od słów: „Wy, który pospolitą rzeczą władacie”, jest pouczeniem dla ludzi władzy. Ci, którzy decydują o losach kraju, powinni zawsze mieć na uwadze dobro ogółu. Nie wolno im kierować się własnym dobrem, osobistymi względami. Przykładem władcy jest w utworze Antenor, który odmawia poparcia Parysowi, mimo iż uważa się za jego przyjaciela. Sumienie nakazuje mu opowiedzieć się po stronie narodu, który ucierpi, jeśli Parys zatrzyma Helenę.

Bohaterowie antycznych tragedii byli przedstawiani schematycznie. W dramatach tych nie ma miejsca na dogłębną charakterystykę osobowości. Postacie „Odprawy posłów greckich” są czarno-białe. Ich charaktery są jednoznacznie określone: albo ktoś jest dobry, albo zły. Osoby tragedii mają jasne poglądy, które nie zmieniają się w czasie akcji. Są przeciwnicy i zwolennicy wojny, nie ma wahających się, nieprzekonanych.

W dziele Kochanowskiego odnajdziemy też kilka odstępstw od antycznego wzorca. Zasadniczą różnicą, wynikającą z odmiennych zadań, jakie stawiano przed tragedią, było odejście od idei fatum. Bohater starożytnych tragedii był skazany na porażkę, czegokolwiek by nie uczynił, ciążyło nad nim przeznaczenie, widmo nieuchronnej klęski. Jego los miał budzić współczucie, był podstawą przeżycia katharsis. Kochanowski odszedł od tak pojmowanego tragizmu. Decyzję o losach Troi pozostawił w rękach jej mieszkańców. Tragedia antyczna dotykała problemów moralnych, klasyczna poruszała kwestie związane z polityką. Czarnoleski poeta wyraźnie ukazał analogię między sytuacją mitycznej Troi a swoją ojczyzną. Ponieważ los Ilionu prorokuje Kasandra, utwór staje się przestrogą i napomnieniem. Na odstępstwo od antycznej reguły, skierowanie się ku sprawom politycznym, wskazuje również sam tytuł. Starożytni najczęściej nadawali tytuły swoim tragediom od imienia głównego bohatera, bo to on uosabiał nadrzędny problem. Kochanowski odwołuje się do wydarzenia, które dopiero zapoczątkuje ostateczną klęskę Troi. Renesansowy poeta odchodzi od starożytnej tradycji powołując do życia chór złożony z kobiet, podczas gdy do tej pory było to zarezerwowane jedynie dla mężczyzn, na ogół starców.