„Skarga umierającego” - streszczenie, interpretacja i geneza utworu

„Skarga umierającego” to tekst, który powstał w średniowieczu (przypuszczalnie około 1470 r.). Współcześnie znane są jego dwie formy: płocka i wrocławska. Cechą tej pierwszej jest to, że tekst zbudowany jest jak abecedariusz, czyli każde słowo, wers lub strofa zaczyna się od kolejnej litery alfabetu. Natomiast wersja wrocławska ma budowę dialogu. Badacze zakładają, że tekst ten jest polskim odpowiednikiem czeskiego „O rozdeleni duše s tělem” („O rozdzieleniu duszy z ciałem”).

Powstanie dialogu datowane jest na okres pomiędzy 1461 a 1470 r. Utwór składa się z 76 wersów, które zostały podzielone między różne postaci pojawiające się w nim. Mamy więc: Infirmusa (Chorego), Angelusa (Anioła), Homines (Ludzi Zebranych/Słuchających), Duszę, św. Piotra, a także Chór.

Pierwsze sześć strof to pieśń umierającego. Oczywiście stanowi ona nawiązanie do wersji płockiej, która ma taką formę. Infirmus boleśnie zawodzi nad swoim losem. Przypomina sobie kolejne grzechy i zaniedbania popełnione przez niego w młodości. Ma świadomość, że jego dusza jest bliska oddzielenia się od ciała. Teraz rodzi się pytanie o to, gdzie uda się ona po opuszczeniu tego świata. Wtedy monolog zostaje przerwany przez jednego ze świadków sytuacji. Zachęca on umierającego, by jak najprędzej odpokutował swoje winy i zrobił jak najwięcej dobrych uczynków. Z napomnieniem przychodzi także Anioł nawołujący do pokuty. Kiedy po zadośćuczynieniu i wyrażeniu skruchy dusza ostatecznie opuszcza ciało, pojawia się św. Piotr. Strażnik niebiańskich wrót zabiera ją do Królestwa Niebieskiego przy wtórze modlitwy wypowiadanej przez chór.

Dzieło to było zapewne przeznaczone do tworzenia na jego podstawie przedstawień, które prezentowano podczas rożnych uroczystości (głównie pogrzebowych). Oczywiście jego najważniejszym zadaniem było przypomnienie o potędze śmierci zabierającej każdego, równającej ludzi w obliczu Boga. Świat maluje się tu jako miejsce zepsucia, wszechobecnego grzechu. Należy pamiętać o tym, że każdy dzień może być ostatnim i dobrymi uczynkami zapewnić sobie przejście do Królestwa Niebieskiego.

Wersja płocka, czyli forma pieśni abecedariuszowej także datowana jest na wiek XV. Składa się ona z 23 strof ułożonych w kolejności alfabetycznej. Warto nadmienić, że zwrotka rozpoczynająca się od litery „S” została uzupełniona z rękopisu bernardyńskiego datowanego na przełom wieków XV i XVI. Każda strofa liczy cztery wersy, składające się zazwyczaj z 8 sylab (chociaż występują też 7-, 9-, a nawet 10-sylabowe). Rymy układają się w sposób parzysty, chociaż nie pojawiają się w każdym dystychu.

Utwór rozpoczyna się identycznie jak wersja dialogowa. Ponownie możemy odczytać gorący żal umierającego człowieka. Wspomniane zostają błędy młodości, wszelkie zaniedbania, jakich mówca dopuścił się w tym czasie. Wszystkie zgromadzone bogactwa okazują się zbędne, członkowie rodziny żałują go tylko pozornie, nie dbając tak naprawdę o jego duszę. Następnie rozpoczyna się spowiedź, w której zostają ujawnione wszystkie najbardziej dotkliwe przewinienia umierającego. Są to: łakomstwo, rozpusta, nienależyte obchodzenie dni świętych, odmawianie ofiary ubogim oraz Bogu, niedotrzymywanie obietnic i ślubów.

Dusza boi się piekła. Kiedy widzi je otwarte, nie chce opuścić ciała – tak, jakby dawała mu jeszcze trochę czasu na naprawę popełnionych zaniedbań i przewinień. Z pomocą przychodzi głos (w wersji dialogowej jest to człowiek obserwujący, będący świadkiem), przedstawia on sposoby, jakimi można oczyścić duszę. Takimi czynami okazują się nie tylko sakramenty (Eucharystia, ostatnie namaszczenie, spowiedź), ale także jałmużna i uporządkowanie swoich ziemskich spraw. Bardzo ważny jest również szczery żal za grzechy.

W strofie „T” pojawiają się trzy złe duchy, które przystępują do walki o duszę umierającego. Jedynym ratunkiem okazuje się gorąca modlitwa. Stanowi ona dopełnienie starań mówiącego o to, by jego dusza trafiła do nieba. Ostatnia zwrotka jest prośbą do ludzi zostających na ziemi, by zapalili świeczkę i zmówili pacierze. Zawarte zostało w niej także ostrzeżenie, że śmierć czeka każdego i nikt jej nie uniknie.

„Skarga umierającego” to utwór eschatologiczny i dydaktyczny. Podejmuje popularną w średniowieczu tematykę rzeczy ostatecznych, a zarazem pokazuje, w jaki sposób można zapewnić sobie pośmiertne życie w niebie. Dzieło to stanowi także ciekawy obraz średniowiecznego sposobu postrzegania świata. Doskonale widoczny jest rozłam między ziemią i światem doczesnym a niebem i tym, co święte. Z jednej strony pojawia się wszechobecny grzech i pokusa, z drugiej – wszystko, co najwspanialsze, cel każdej duszy.