Charakterystyka porównawcza Judyma („Ludzie bezdomni”) i Wokulskiego („Lalka”)

„Lalka” Bolesława Prusa i „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego powstały w przeciągu ostatniego dwudziestolecia XIX wieku, a więc w okresie niezwykle ważkim dla kształtowania się nowych idei i postulatów organizowania życia społecznego polskiej narodowości po - jak się zdawało - ostatecznym ciosie, jakim był upadek powstania styczniowego. Oba dzieła dawały podobną, na wskroś pozytywistyczną odpowiedź na pytanie o drogę, jaką należy obrać w dążeniu do rozwoju społeczeństwa, widząc ją w pracy organicznej i u podstaw, z wyrzeczeniem się klasowych i rasowych uprzedzeń. Realizacją takich postulatów stały się kreacje głównych bohaterów obu powieści - Stanisława Wokulskiego i Tomasza Judyma - różniące się co prawda swoim charakterem, ale zaskakująco podobne do siebie w wielu aspektach.

Obu bohaterów łączy przede wszystkim ich pochodzenie społeczne: rodzina Wokulskiego należała prawdopodobnie do warstwy zubożałej szlachty, nie zapewniając mu żadnego zaplecza finansowego ani dostępu do edukacji, Judym był zaś synem szewca z biednej dzielnicy Warszawy, walcząc od dzieciństwa nie tylko z dojmującym ubóstwem, ale również nieprzychylnością i agresją krewnych. Dzięki ogromnej determinacji i poświęceniu obaj ukończyli szkoły, nabywając zdolności, które pod koniec XIX wieku miały fundamentalne znaczenie dla rozwoju całego społeczeństwa: Wokulski kształcił się w naukach ścisłych, związanych z gospodarką, Judym został zaś lekarzem, by móc ratować życie i zdrowie najbiedniejszych. Obaj musieli w trakcie swojej kariery pokonać wiele trudności, przede wszystkim tych o charakterze finansowym, ale również tych wynikających z niechęci klas, do jakich pretendowali, na drodze Wokulskiego stanęła też historia, wciągając go w wir wydarzeń związanych z powstaniem listopadowym.

Znacząca różnica w kreacji obu postaci uwidacznia się przy opisie ich motywacji i przyczyn, jakie pokierowały podejmowanymi przez nich wyborami. Dorosłe życie Wokulskiego zdeterminowało w dużej mierze szaleńcze, pozbawione racjonalizmu i w pewnym sensie romantyczne uczucie do kobiety, które pchnęło go do trudnych interesów w Rosji w celu pomnożenia swojego majątku tak, by stać się realnym konkurentem o jej rękę. Dla Izabeli Łęckiej Wokulski podjął wysiłek przeniknięcia do hermetycznego światka warszawskiej arystokracji, narażając się na kpiny i cyniczne wykorzystywanie jego życiowej zaradności dla ratowania upadających majątków. Wcielanie w życie pozytywistycznych ideałów poprzez szeroko zakrojoną działalność filantropijną i społeczną znalazło się w przypadku tego bohatera na drugim planie, stanowiąc niejako dodatek do prawdziwego spełnienia i szczęścia, jakie Wokulski obiecywał sobie po związku ze zmanierowaną panną. Dopiero ostateczne zdemaskowanie cynicznej gry Izabeli i związane z nim rozczarowanie sprawiło, że porzucił pragnienie przynależności do sfery, która od wieków pozostawała hermetyczna i niechętna wszelkim zmianom. Nie znamy finału jego historii, mamy jednak podstawy, by domyślać się, że gwałtowne zakończenie jego fascynacji zabiło w Wokulskim romantyka, a rozbudziło pozytywistę oddanego w pełni pracy u podstaw, rozwijaniu gospodarki i wspieraniu nauki, której był wielkim pasjonatem. 

W życiu Tomasza Judyma, „młodszego” od bohatera „Lalki” o całą dekadę, wątek miłosny potoczył się zgoła odmiennie, przyczyniając się w pewnej mierze do uznania go za postać tragiczną. Młody lekarz prowadzi od początku swojej kariery heroiczną walkę o poprawę bytu najuboższych warstw społeczeństwa, nie zostawiając sobie zbyt dużo czasu i życiowej przestrzeni na udzielanie się towarzysko i poszukiwanie żony. Idealna kandydatka odnajduje się sama w osobie ubogiej guwernantki, która doskonale Tomasza rozumie, szanuje wybraną przez niego drogę życiową i zgadza się na egzystowanie na jej skraju. Bohater odrzuca jednak miłość i marzenia o rodzinie, by w pełni poświęcić się swojej pozytywistycznej działalności, w przeciwieństwie do Wokulskiego nie podejmuje więc kluczowego ideowego wyboru na skutek uczuciowej porażki, ale w pełni niezależnie - pomimo sukcesu odniesionego na tym polu. Judym staje się przez to wzorem pozytywistycznego „męczennika”, który z własnej woli składa swoje życie w ofierze dla dobra całego społeczeństwa, podczas, gdy dla bohatera „Lalki” praca społecznika raczej darowała mu jego życie na nowo. 

Obie postaci pełnią w polskiej literaturze rolę symbolu bohatera pozytywistycznego: wywodzącego się z najniższych klas społecznych człowieka, który dzięki własnemu wysiłkowi i determinacji osiąga spektakularny sukces, wykorzystując go do pomagania innym i pracy na rzecz całego narodu. Obaj okazują się bardzo samotni i wyalienowani, ich awans separuje ich bowiem od środowisk, w jakich dorastali, ich pochodzenie zamyka im jednak dostęp do warstw, do których chcieliby przynależeć - każdy z innych powodów. Motorem ich działań staje się w finale obu powieści odrzucona miłość, w obu przypadkach jest to jednak odrzucenie innego typu - w przypadku Wokulskiego to on okazuje się niechcianym, w przypadku Judyma - to on nie chce miłości, która mogłaby odciągnąć jego uwagę od misji pozytywisty-społecznika. 

Ciekawa strona, przyłączcie się, jeśli macie ochotę: http://www.niemarnuje.pl