Poezja Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego - Motyw wanitatywny w twórczości Sępa-Szarzyńskiego. Opracowanie

Mikołaj Sęp-Szarzyński należał do grona poetów metafizycznych. Oznacza to między innymi, że dużą wagę przykładał do kwestii związanych z upływem czasu i przemijaniem wartości ziemskich.

Motyw vanitas odwołuje się do biblijnych słów zaczerpniętych z Księgi Koheleta: „marność nad marnościami i wszystko marność”, co po łacinie tłumaczy się „vanitas vanitatum et omnia vanitas”. Oznacza to nietrwałość dóbr doczesnych oraz ziemskich zaszczytów, gdyż śmierć i tak pochłonie to, co udało nam się zdobyć na ziemi. Ważne jest tylko to, co ocalimy stając przed Sądem Bożym. Są to oczywiście dobre uczynki, moralność i wszelkie cnoty. Z tego względu, w swoim życiu powinniśmy skupiać się na ćwiczeniu umiejętności odpierania pokus i dążyć do jak najbardziej moralnego postępowania.

Zdaniem podmiotu lirycznego, zabieganie o jakiekolwiek dobra doczesne nie ma po prostu sensu, gdyż po pierwsze odciąga nas od starania o pozyskanie tego, co jest naprawdę ważne w ostatecznym rozrachunku. Po drugie, nic na ziemi nie trwa wiecznie, więc to, co tutaj pozyskamy i tak przemieni się w nasza stratę.

Motyw przemijania pojawia się w sonecie I pt.: „O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego”. Trzecia strofa opowiada o destrukcyjnej mocy ziemskich wartości. „Moc”, „rozkosz”, skarby pilności”, a więc pragnienie władzy, przyjemności zmysłowej oraz bogactwa i pieniądze uznawane są przez podmiot liryczny za szkodliwe i złudne. Dają one bowiem tylko chwilowe zadowolenie i zaprzepaszczają naszą szansę na uzyskanie tej prawdziwej szczęśliwości, która jest wieczna, a którą podmiot liryczny standardowo utożsamia z Bogiem. Podmiot liryczny nazywa je „niestałymi dobrami” postrzegając jako zjawy lub mary. Z jednej strony, zgadzamy się z tokiem takiego rozumowania, gdyż tak samo jak fantomy, ziemskie bogactwa, czy tytuły znikają. Z drugiej jednak strony, zauważmy barokowy koncept polegający na paradoksie: zjawami, duchami nazywa on rzeczy, które przecież materialnie istnieją w świecie. Natomiast wartościami stałymi, konkretnymi i nieprzemijającymi nazywa nieuchwytne wartości duchowe, imponderabilia.

Także sonet V pt. „O nietrwałej miłości rzeczy świat tego” podejmuje tematykę wanitatywną. Tutaj doczesne elementy uznawane są za zwodnicze i niebezpieczne dla człowieka. Jeśli podjęlibyśmy się personifikacji, ich główną cechą byłaby chytrość i przebiegłość. Podstęp polega bowiem na zwodzeniu człowieka i mamieniu go rzeczami, którym z racji swojej natury nie jesteśmy się w stanie oprzeć. Człowiek wyobraża siebie, iż przedstawione rzeczy są cudowniejsze, niż w rzeczywistości. Myśli, że dadzą mu szczęście. Jednak zmysły zwodzą duszę, co skutkuje większą skłonnością do ulegania pokusom. Tylko wtedy, jeśli człowiek będzie miał na uwadze przestrzeganie przykazań oraz bycie moralnym, jest w stanie przezwyciężyć pokusy płynące z doczesności. Podmiot liryczny radzi, by nie przywiązywać się do dóbr ziemskich, gdyż są one nietrwałe i nie wnoszą nic pożytecznego do naszego przyszłego życia.

W niemal wszystkich utworach, w którym pojawia się element walki wewnętrznej człowieka, przedstawione są dwa opozycyjne elementy, między którymi wybierać musi człowiek. Owe pojedyncze wybory, na zasadzie pars pro toto (część zamiast całości) symbolizują ogólne wybory człowieka dotyczące drogi życiowej. Istota ludzka jest więc zmuszona do wyboru między czynem moralnym a grzesznym, co przekłada się na opowiedzenie się za pragnieniem zbawienia a doczesnością.

Podmiot liryczny uznaje wszystkie wartości związane z ziemią za niewarte obrony, gdyż nie przyczyniają się one do naszego zbawienia, wręcz przeciwnie - odciągają nas od niego. Dlatego stanowią one dla niego marność, a więc vanitas.