„Sachem” Henryka Sienkiewicza jako ostrzeżenie przed utratą tożsamości narodowej

„Sachem” Henryka Sienkiewicza to krótka acz przejmująca w swojej wymowie opowieść o utracie tożsamości narodowej pod wpływem działań kolonizacyjnych. Nie jest to jedyny utwór, w którym Sienkiewicz poruszył temat tragicznych skutków działań zaborczych i wynaradawiających. Nie bez znaczenia jest też fakt, że dla zobrazowania swoich poglądów wybrał jedną z tzw. małych form. Krótkie, jednowątkowe, o prostej, przejrzystej budowie mikroopowieści miały przysłużyć się głównym postulatom polskiej literatury zaangażowanej okresu pozytywizmu.

Morał jaki wypływa z noweli „Sachem” jest równocześnie krytyką, przestrogą i nakazem. Narrator – nonkonformista i surowy sędzia, wyraźnie przypomina czytelnikowi o obowiązku obrony i wierności jednostki przynależącej do narodu, a także o konieczności niezłomnej wiary i nadziei na przetrwanie i odzyskanie wolności, wbrew najczarniejszym proroctwom. Sachem, ostatni  przedstawiciel z wymordowanego przez kolonizatorów plemienia Czarnych Wężów to przykład oportunizmu, narodowego wykorzenienia i całkowitej atrofii więzi z „wspólnotą wyobrażoną”. Narrator nie ma wątpliwości co do powinności młodego Indianina: winien on pomścić swoich przodków, nie ulegać asymilacji, a pod powłoką zapomnienia o historii ojców układać plan kary dla oprawców. Niestety, sam Sachem jest odwrotnością ideału patrioty, przykładem negatywnym i w tym właśnie pouczającym: z zapomnienia rodzi się tylko poniżenie i pogarda.

Z bierną postawą Sachema kontrastuje mocne przywiązanie do narodowej tradycji mieszkańców Antylopy. Swoje osady nazywają nazwami największych niemieckich miast, odtwarzają niemiecką architekturę, planują miasto na wzór rodzimych, tworzą instytucje, wyznają wiarę i przede wszystkim posługują się językiem swojego narodu. Ich tożsamość narodowa nie budzi wątpliwości – są w pełni Europejczykami, Niemcami a obecnie także pełnoprawnymi obywatelami Stanów Zjednoczonych. Co więcej, z dumą i głębokim przekonaniem o wyższości pragną rozszerzać swoją cywilizację na ludy nieoświecone, które jej rzekomo potrzebują. Europocentryczne spojrzenie to spojrzenie krótkowidza – Niemcy nie potrafią prawidłowo ocenić mordu, którego dokonali na Indianach, nie zdają sobie też sprawy z tego, że cywilizacja stworzona przez plemię Czarnych Wężów również posiadała swoją autonomiczność, równorzędną wartość.

Do mordu być może nie doszłoby, gdyby Indianie dobrowolnie poddali się asymilacji i panowaniu kolonizatorów. O ile członkowie indiańskiej wspólnoty potrafili stawić opór najeźdźcom, o tyle Sachem, który więź ze wspólnotą utracił jeszcze w dzieciństwie, pozwolił swojej tożsamości na naturalną śmierć. Nie stał się jednak jednym z nich, został akrobatą, godzącym się na wykorzystanie tradycji przodków do rozrywkowego przedstawienia. Przyznał tym samym rację kolonizatorom, niejako potwierdzając słabość własnej kultury.

Sienkiewicz celowo akcję noweli umiejscawia w XIX-wiecznej Ameryce Północnej, wówczas bowiem procesy kolonizacyjne osiągnęły swoje apogeum. Sama nowela powstała w 1889 r., po powrocie autora z podróży do USA, którą odbył w 1876 r. wraz z Heleną Modrzejewską i kilkoma przyjaciółmi. W „Listach z podróży” pisał on co prawda pochlebnie o nowej cywilizacji, lecz z nieukrywaną melancholią opisywał grupy polskich emigrantów, które mimo iż podejmują jeszcze próby ochrony swojej tożsamości, z pewnością prędzej czy później zapomną języka, zmienią zbyt trudne do wymówienia nazwiska i zajmą się biznesem, jak pozostali obywatele Nowego Świata. Nie dziwi zatem fakt, że gorzka refleksja nad przetrwaniem polskiej narodowości narzuca dodatkowy sens krytyce kolonializmu, ani że Sienkiewicz posłużył się materiałem historycznym dla stworzenia czytelnej aluzji do sytuacji własnego narodu, uginającego się pod ciężarem zaborcy. Z pesymizmu wynikłego z obserwacji wyrasta przestroga dla rodaków: jeśli ulegniecie działaniom zaborcy, naród zginie, a sami staniecie się cyrkowymi aktorami – tanią rozrywką i pośmiewiskiem.