Świadomość narodowa - definicja, charakterystyka. Typy świadomości narodowej

Podstawowym czynnikiem konstytuującym istnienie narodu jest świadomość narodowa, czyli poczucie przynależności do określonej wspólnoty narodowej i solidaryzowanie się z nią. Ciężko odpowiedzieć na pytanie, jakie elementy tworzą świadomość narodową, jakie czynniki składają się na to, iż utożsamiamy się z tą, a nie inną narodowością.

By mogła zaistnieć świadomość narodowa, musi występować szereg upodobnień w życiu społecznym każdej jednostki, które złożą się na spójny obraz tradycji, kultury, języka czy historii. Jeżeli obywatel zaczyna dostrzegać to, iż z człowiekiem obok łączy go to samo pochodzenie, tradycje kulturowe i polityczne, język, którym się posługują, wtedy zaczyna wytwarzać się podstawowa świadomość jedności. Jeśli zaś jednocześnie dostrzeże, iż podobnej wspólnoty kulturowej, historycznej, religijnej czy językowej nie tworzy w odniesieniu do innej grupy etnicznej, to nastąpi wyodrębnienie grupy, z którą czuje więź od innych. Tak wytwarza się świadomość narodowa – obywatele uświadamiają sobie, że są połączeni w pewną wspólnotę, która ma wspólne korzenie, charakter, tradycję, określone cechy narodowe.

Powstawanie zjawiska świadomości narodowej jest procesem długotrwałym, nie rodzi się ono od razu, nie wszystkie warstwy społeczeństwa posiadają ją w równym stopniu. Początkowo świadomość narodowa rozkwita w środowiskach elit, dopiero później przenika ona do niższych warstw i to głównie za sprawą działalności przedstawicieli środowiska inteligenckiego, naukowego, ludzi kultury, sztuki i polityki czy też pod wpływem pewnych wydarzeń społecznych i historycznych. Wśród ludności chłopskiej, robotniczej czy mieszczańskiej bardziej znamienne jest poczucie przynależności klasowej, zawodowej czy regionalnej. Uzyskanie świadomości narodowej to proces odkrywania wspólnotowości wyższego rzędu.

Świadomość narodowa może przybrać przeróżne formy – zarówno te pozytywne, jak i o charakterze pejoratywnym. Może wyrazić się przede wszystkim jako postawa patriotyczna. Patriotyzm w najprostszym rozumieniu to umiłowanie ojczyzny, którego wyrazem może być choćby walka o byt narodowy, dbałość o przekazywanie tradycji narodowej kolejnym pokoleniom, przedkładanie interesu narodu ponad własny. Patriotyzm to postawa otwarta, pozytywna, nikogo nie dyskryminująca.

Kolejnym typem świadomości narodowej jest nacjonalizm – ideologia, według której wartością najwyższą jest naród: interes naszego narodu jest ważniejszy niż aspiracje innych nacji. Wreszcie znajdujemy rodzaje świadomości narodowej o wiele bardziej negatywne, m.in. kosmopolityzm, szowinizm, rasizm czy ksenofobię. Pierwszy z wymienionych terminów to postawa odrzucenia tożsamości tylko z jednym narodem, kosmopolita czuje się obywatelem całego świata. Szowinizm natomiast przejawia się we wrogim nastawieniu do innych nacji, przy jednoczesnym gloryfikowaniu własnego narodu i niezauważaniu jego wad; to skrajna forma nacjonalizmu. Ksenofobia natomiast to nadmierna niechęć wobec cudzoziemców.

Ostatnim typem świadomości narodowej jest rasizm – pogląd głoszący podział ludności na rasy gorsze (podludzi) i lepsze (nadludzi), a co za tym idzie – dyskryminację słabszych nacji, których wartość kulturową, historyczną, a także osobistą deprecjonuje się.

Jak widać, świadomość narodowa wyraża się poprzez szereg różnych stanowisk. Duży wpływ na to, którą z powyższych postaw przyjmiemy, ma sytuacja historyczna, polityczna i gospodarcza, w jakiej znajduje się naród w danym okresie.