Patriotyzm a nacjonalizm - porównanie postaw wobec ojczyzny

Nie sposób wskazać na podobieństwa i różnice pomiędzy patriotyzmem i nacjonalizmem, nie przybliżywszy wcześniej podstawowych informacji o znaczeniu samych terminów. Słowo „patriotyzm” wywodzi się z greckiego „patriotes”, co można tłumaczyć jako: praojcowski, współobywatel lub rodak. Jest to postawa umiłowania, szacunku wobec własnej ojczyzny – jej kultury, historii, języka i tradycji. Takie nastawienie wyraża się w trosce o dobro narodowe, oddaniu sprawom narodu oraz w bezinteresownej i uczciwej pracy dla niego. Patriotyzm to postawa otwartości, uznająca prawo innych grup narodowych do umiłowania ich ojczyzn.

Natomiast czym jest nacjonalizm? Jest to ideologia, która ukształtowała się w XIX wieku i w swojej istocie uznaje naród jako najwyższą wartość. Dla każdego obywatela interes narodowy powinien stać wyżej niż jego osobisty. Nacjonalizm XIX-wieczny łączył się przede wszystkim z chęcią obrony lub wywalczenia suwerenności narodowej. Miał on charakter postępowy i liberalny – uległo to zmianie pod koniec stulecia, kiedy zaczął łączyć się z postawą wrogości wobec innych nacji. Zatem obecnie nacjonalizm kojarzy się przede wszystkim ze światopoglądem podkreślający ogromne znaczenie narodu, solidarności narodowej (która stoi ponad solidarnością zawodową, lokalną itp.) oraz głoszący wyższość interesów własnej ojczyzny nad innymi.

Warto zastanowić się, w którym miejscu przebiega granica między tymi dwoma pojęciami. Pierwszą zasadniczą odmiennością jest fakt, iż patriotyzm sytuujemy w sferze uczuciowej, natomiast nacjonalizm bazuje na uczuciach obywateli, ale sam w sobie jest światopoglądem, prądem narodowo-społecznym czy wręcz ideologią. Następnie – patriotyzm cechuje otwartość i szacunek dla odmienności narodowej, nigdy nie wiąże się on ze zjawiskami typu szowinizm czy rasizm. Natomiast nacjonalizm nie jest postawą tolerancyjną, przyjmując zasadę wyższości racji i wartości jednego narodu nad drugim może prowadzić do polityki dyskryminacji czy to mniejszości etnicznych i narodowych, czy innych państw. Jest doktryną zdecydowanie konfliktową.

Kolejna rozbieżność między tymi zjawiskami dotyczy koncepcji narodu. W przypadku patriotyzmu naród jest postrzegany jako suma jednostek, zupełnie inne ujęcie narodu mają nacjonaliści – dla nich naród to pewna wspólnota organiczna, mająca określoną budowę, zorganizowana w konkretną strukturę społeczną i przeznaczoną do spełniania wyraźnej roli na arenie międzynarodowej. Wreszcie ostatnia z różnic, na którą należy wskazać – odmienny stosunek do wartości uniwersalnych. Nacjonalizm ustala hierarchię wartości, uważa, że niektórych nie da się połączyć ze sobą, natomiast dla patriotyzmu wartości narodowe w żaden sposób nie kolidują z wartościami ogólnoludzkimi, uniwersalnymi, współistnieją ze sobą.

Jakie zaś wartości zbliżają do siebie patriotyzm i nacjonalizm? Zdecydowanie są to: niezwykły szacunek dla narodu i jego tradycji, dorobku, kultury, wierzeń, obyczajów czy języka, starania o zachowanie bytu narodowego, a ponadto odczuwanie jedności, wspólnotowości i solidarności, przy jednoczesnym poczuciu odrębności od innych narodów. Żaden nacjonalizm nie mógłby istnieć bez odwołania się do patriotyzmu.