Naród i świadomość narodowa - porównanie pojęć i ich zależności

Świadomość narodowa jest cechą konstytutywną narodu (konieczną do jego zaistnienia), bez niej nie ma racji bytu wspólnota narodowa. Obydwa zjawiska wyłaniają się z jednej podstawy, wspólnego fundamentu. Jest nim dorobek materialny i niematerialny jakiejś grupy społecznej. Żyjąc w określonym środowisku, wchodząc w interakcje z innymi ludźmi, zauważamy pewne kwestie łączące nas z nimi i dzielące.

Jeśli będziemy mogli się utożsamić z jedną ze wspólnot, z którą dzielimy tę samą kulturę, język, historię, tradycję czy pochodzenie, wtedy można mówić o wytworzeniu się świadomości narodowej. Dodatkowym czynnikiem narodotwórczym jest skonfrontowanie naszego narodu z innymi, odnalezienie zasadniczych różnic między nimi. Zatem oba pojęcia cechuje mocne poczucie przynależności do danej wspólnoty. Świadomość narodowa jest podstawowym czynnikiem narodotwórczym. Ona również modeluje życie narodu – sposób widzenia rzeczywistości, rodzaj obowiązujących norm, zasad i wartości narodowych, znacznie wpływa na postawy obywateli.

Wspomniane zjawiska są ze sobą skorelowane, zachodzi prosta zależność – jeśli istnieje świadomość narodowa, wówczas istnieje i naród, jeśli funkcjonuje naród, to musi również funkcjonować świadomość narodowa. Trzeba jednak podać tu pewne uzupełnienie. Świadomość narodowa musi być połączona z konkretnymi postawami i dążeniami wspólnoty do wyrażenia swojej odrębności w formie narodu. Jeśli nie zajdzie taka prawidłowość, to zbiorowość pozostanie wyłącznie na etapie grupy etnicznej.

Warto rozwinąć jeszcze jedną kwestię, mianowicie – fakt, iż mogą występować różnice w poczuciu świadomości narodowej pomiędzy poszczególnymi członkami narodu. Zdarza się, że obywatele mają różne spojrzenie na tradycję tworzącą podstawy ich narodowości. Różnice mogą wynikać przede wszystkim z kilku możliwości wykształcenia się narodu oraz definiowania tego pojęcia. Część osób będzie postrzegała naród jako sumę obywateli wchodzących w skład danego państwa, inni zaś zwrócą uwagę nie na aspekt polityczny, ale kulturowy i etniczny – zatem będą twierdzili, iż ich naród jest wspólnotą ludzi o podobnym pochodzeniu, odwołujących się do tego samego dorobku kulturowego; dla nich kwestia obywatelstwa będzie drugorzędna.

Jak widać, potoczna świadomość narodowa może mieć różne oblicza, co oczywiście nie zmienia faktu, iż jest ona podstawowym czynnikiem budującym jedność społeczną i narodową i nie da się jej wykluczyć, jeśli mowa jest o tożsamości narodu.