Powstanie Chmielnickiego jako największy zryw kozacki w XVII wieku

W 1648 r. wybuchło największe powstanie kozackie, któremu przewodził Bohdan Chmielnicki. Przyczyną wybuchu tego powstania było ograniczenie przez władze polskie swobód Kozaków oraz ucisk społeczny i narodowy ludności ukraińskiej, a także kwestie terytorialne i różnice wynikające z religii.

Wojska Chmielnickiego wspierane były przez Tatarów. Kozacy odnieśli sukces nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem. Powstanie kozackie rozciągnęło się na cały kraj, wciągając do walki nie tylko samych kozaków, ale i ludność ukraińską. Magnaci kresowi, tacy jak Wiśniowiecki, byli za ostrym i zdecydowanym rozprawieniem się z Kozakami. We wrześniu 1648 r. wojska kozackie pokonały Polaków pod Piławcami, udało im się dojść do Lwowa i Zamościa. Wycofały się dopiero w momencie kiedy władzę w kraju objął Jan Kazimierz, który skłonny był iść na ugodę. Rokowania polsko-kozackie w 1649 r. okazały się bezowocne, Chmielnicki wysunął postulat wolnej Ukrainy, na co nikt w Polsce nie chciał się zgodzić.

Chmielnicki obległ wojska polskie w Zbarażu i odciął polskie posiłki pod Zborowem. Od klęski uratował Polskę chan tatarski, który zawarł z Polską rozejm. Chmielnicki w 1649 roku w Zborowie podpisał ugodę na mocy, której został hetmanem na Ukrainie, a rejestr kozaków podniesiono do 40 tys. Ugoda ta jednak nie spotkała się z entuzjazmem ze strony kozackiej i w 1651 r. wybuchła kolejna wojna, w bitwie pod Beresteczkiem wojska polskie zadały klęskę wojskom kozackim. W Białej Cerkwi zawarto kolejną ugodę, która ograniczała rejestr kozacki do 20 tys. W 1652 roku Kozacy po raz kolejny napadli na ziemie Rzeczpospolitej pod Batohem. Chmielnicki zawarł sojusz z Rosją gdyż nie mógł już liczyć na Tatarów. Po śmierci Chmielnickiego potyczki polsko-kozackie miały miejsce ale nie były już organizowane na taką skalę, siła kozacka również osłabła.