Próby pokojowego rozwiązania sporu z Zakonem Krzyżackim – zjazdy, sądy, mediacje

Realizując ostatnią wolę umierającego ojca, Kazimierz Wielki po ugruntowaniu swojej pozycji wewnątrz kraju niezwłocznie rozpoczął starania o odzyskanie utraconych na rzecz Zakonu Krzyżackiego ziem na północy.

Już w roku 1335 polskie poselstwo złożyło oficjalną skargę na postępowanie Krzyżaków w sprawie Pomorza Gdańskiego od roku 1309, akcentując także niezadowolenie polskiego arcybiskupa z permanentnych najazdów krzyżackich na dobra kościelne. Papież Benedykt XII powołał wówczas specjalną komisję dwóch kardynałów, którzy mieli zbadać zasadność polskich roszczeń.

W roku 1335 doszło do zjazdu władców Polski, Zakonu Krzyżackiego, Węgier oraz Czech w Wyszehradzie, na którym spór polsko-krzyżacki został poddany niezależnemu arbitrażowi Jana Luksemburskiego i Karola Roberta. Po zapoznaniu się z dostarczoną dokumentacją, arbitrzy wydali w końcu listopada ostateczny wyrok, unieważniający nadanie Krzyżakom ziemi dobrzyńskiej przez Jana Luksemburskiego w roku 1329, która wraz z Kujawami miała wrócić do Polski. W najważniejszej dla Kazimierza Wielkiego kwestii Pomorza Gdańskiego, wyrok był podobnie jednomyślny, ale nakazujący pozostawienie całej prowincji pod rządami Zakonu Krzyżackiego, jako wieczystej jałmużny od króla polskiego. Ponadto strony miały zrzec się wszelkich roszczeń odnośnie odszkodowań wojennych oraz wprowadzić amnestię dla jeńców. Postanowienia arbitrażu zostały zaakceptowane i niezwłocznie przystąpiono do ich realizacji.

W roku 1337, z inicjatywy zaniepokojonego brakiem postępów w realizacji postanowień wyszehradzkich Jana Luksemburskiego, zorganizowano w Inowrocławiu dwustronne rozmowy polsko-krzyżackie. Kazimierz Wielki uzyskał wówczas dużo korzystniejsze warunki przyszłego traktatu pokojowego niż te, zaproponowane przez arbitrów, tzn. zrezygnowano z nadania Krzyżakom Pomorza w formie wieczystej jałmużny (definitywnie wykluczającej ewentualne późniejsze roszczenia), ziemię chełmińską pozostawiono przy Zakonie, nie zaprzeczając jednak dziedzicznym i historycznym prawom do niej króla polskiego, który występował w tym przypadku jako fundator (jego przodkowie bowiem sprowadzili Zakon nad Bałtyk) a ziemia dobrzyńska i Kujawy miały wrócić do Korony po ratyfikowaniu traktatu. Kazimierz Wielki zobowiązał się ponadto do nie zawierania antykrzyżackiego sojuszu z pogańską Litwą oraz wprowadzenia amnestii dla jeńców wojennych i swoich poddanych, którzy opowiedzieli się w wojnie po stronie Zakonu. Już w Inowrocławiu król polski przystąpił do realizacji wcześniejszych postanowień, rozpoczynając proces przejmowania kontroli nad Kujawami.

W roku 1338 polskie zażalenie sprzed trzech lat w końcu wywołało reakcję papieża. Komisja powołana do zbadania sprawy uznała zasadność polskich roszczeń co stało się podstawą do wyznaczenia przez Benedykta XII kolegium sędziowskiego, które miało doprowadzić do końca niezależny proces kanoniczny. Przesłuchania ponad setki świadków rozpoczęły się w lutym roku 1339 w neutralnej wówczas Warszawie i zakończyły się we wrześniu wydaniem kolejnego korzystnego dla strony polskiej wyroku - na jego mocy Zakon Krzyżacki miał niezwłocznie zrzec się Pomorza Gdańskiego, Kujaw oraz ziemi dobrzyńskiej oraz zapłacić olbrzymie odszkodowanie (prawie 200 tys. grzywien) za bezprawną eksploatację ziem prawnie należących się polskiemu królowi. Krzyżacy, podobnie jak przy wcześniejszych wyrokach, nie przyjęli jego postanowień i złożyli oficjalną skargę do papieża, twierdząc, że w trakcie procesu doszło do uchybień proceduralnych, które czynią wyrok bezprawnym - Benedykt XII przychylił się do racji krzyżackich oraz cofnął nałożoną na wielkiego mistrza zakonnego przez sędziów ekskomunikę.

Kazimierz Wielki był jednak zdeterminowany, aby jak najszybciej zakończyć bardzo go absorbujący konflikt terytorialny z Zakonem Krzyżackim, aby móc zaangażować się pełniej w sprawy litewsko-ruskie. W roku 1341 podjęto rokowania pokojowe w Toruniu, w których oprócz zainteresowanych stron wzięli także udział władcy Węgier oraz Czech. Zostały one jednak szybko przerwane jeszcze w tym samym roku przez nagłą śmierć wielkiego mistrza zakonnego Ditricha von Altenburga. Chcąc wzmocnić swoją pozycję przez spodziewanym wznowieniem rozmów, Kazimierz Wielki zawarł zaczepno-obronny sojusz z książętami pomorskimi, uzyskując ich poparcie dyplomatyczne i ewentualną pomoc militarną. Istnienie tak bezpośrednio wymierzonej w państwo zakonne koalicji skłoniło Krzyżaków do kontynuacji rokowań, do których doszło w roku 1343 w Kaliszu. Uwieńczone one zostały podpisaniem ostatecznego traktatu pokojowego pomiędzy Polską a Zakonem Krzyżackim w lipcu roku 1343, w którym Kazimierz Wielki definitywnie wyrzekał się swoich pretensji względem Pomorza Gdańskiego oraz ziem chełmińskiej i michałowskiej, otrzymując w zamian zwrot Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Dodatkowe przyrzeczenia zawierały także obietnice amnestii dla jeńców wojennych oraz zapewnienie ze strony Kazimierza Wielkiego o nie wchodzeniu w wymierzone w Krzyżaków sojusze z poganami.