Starożytna Sparta - ustrój polityczny i struktura społeczeństwa w starożytnej Sparcie

Początki Sparty datuje się mniej więcej na XII – XI wiek p.n.e. Już w VIII – VII wieku p.n.e. osiągnęła ona znaczną potęgę militarną, do czego przyczyniło się m.in. słynne spartańskie wychowanie, polegające na wyczerpujących, ciężkich ćwiczeniami fizycznych oraz stricte bojowych. Jednak istotna była również struktura społeczna i polityczna tego państwa-miasta.

Sparcie przewodziło dwóch archagetai, tj. dziedzicznych królów z dynastii Agiadów i Eurypontydów. Pełnili głównie funkcje dowódców wojskowych oraz wypełniali obowiązki natury religijnej. Posiadali także uprawnienia w zakresie sądownictwa cywilnego. Ustrój Sparty wymagał rządów dwóch królów w razie wojny – wówczas jeden udawał się na pole walki, podczas gdy drugi zarządzał miastem. Formalnie najwyższą władzę w polis miała tzw. apella, tj. zgromadzenie wojowników, pełnoprawnych obywateli Sparty. Jednakże, jak pokazuje praktyka, większość decyzji podejmowana była pod wpływem królów oraz przy udziale geruzji, tj. Rady Starszych. Ta ostatnia liczyła sobie 30 członków (w tej liczbie dwaj królowie), którzy byli wybierani spośród szanowanych obywateli o wieku wyższym niż 60 lat. Rada Starszych jako jedyna w Sparcie miała prawo inicjatywy ustawodawczej. Istotnym elementem systemu prawno-politycznego tej polis było pięciu eforów, wybieranych spośród obywateli. Zarządzali oni kolegialnie, a w zakres ich uprawnień wchodziło m.in. kontrolowanie działalności królów.

Istotnym czynnikiem kształtującym Spartę okazały się również podziały społeczne, które były trwałym elementem tego państwa-miasta. Społeczeństwo polis dzieliło się na trzy grupy: spartiatów, periojków i helotów. Ci pierwsi stanowili najmniej liczną, a zarazem najbogatszą, grupę posiadającą ziemię i pełnię praw. By nie utracić tych praw, musieli się koniecznie ożenić. Spartiaci mieli również zakaz podejmowania pracy, a jednocześnie byli przymuszani do ciągłej służby wojskowej, którą pełnili od najmłodszych lat. Ważne jest również to, iż spartiaci byli wobec siebie równi, nie tworzyli wewnętrznych podziałów.

Drugą grupą zamieszkującą Spartę byli periojkowie, czyli ludność zamieszkująca bliską okolicę polis, ale nie ją samą. Nie posiadali oni praw politycznych, ale przyznano im wolność osobistą. Periojkowie zajmowali się przede wszystkim handlem i rzemiosłem, lecz w razie takiej potrzeby powołano ich pod broń do lekkozbrojnej armii. Prawo zobowiązywało ich do płacenia podatków na rzecz państwa.

Najgorzej sytuowaną grupą byli tzw. heloci, tj. ludność podbita, nie posiadająca żadnych praw politycznych ani wolności osobistej. Byli zmuszeni do pracy na ziemiach spartiatów i oddawania im połowy uzyskanych plonów. Zarazem nie mogli oni pod żadnym pozorem opuszczać tej ziemi, byli do niej na stałe przywiązani, w związku z czym uznaje się ich za grupę niewolniczą.

Jak już zostało wspomniane, podział społeczny był w Sparcie elementem stałym i niezmiennym, w żaden sposób nie dało się go obejść. Działało to w obie strony – zarówno członek społeczności helotów nie mógł nigdy stać się np. spartiatą ani też spartiata nie mógł zostać zdegradowany do poziomu helotów. Przy tak skostniałej strukturze, a zarazem przy dużym ucisku, którego doznawała najniższa warstwa społeczna, istotną rolę odgrywało wspomniane wychowanie spartańskie, które miało wykształcić zdolnych i odpornych na ból, cierpienie i niedolę wojowników, których zadaniem było stawić czoła przeciwnikom nie tylko na polu walki, ale też wewnątrz państwa – tłumiąc ewentualne bunty ludności niewolniczej. Utrzymaniu podziałów służyła także działalność swoistej tajnej policji politycznej, która działała na terenie Sparty (tzw. krypteja). W jej ramach młodzi adepci podsłuchiwali rozmowy helotów i na podstawie zasłyszanych plotek wnioskowali, czy państwu grozi bunt. Według własnego uznania mogli oni również mordować potencjalnie niebezpiecznych członków tej najgorzej sytuowanej warstwy społeczeństwa.