Rządy Zygmunta III Wazy i Stefana Batorego - podobieństwa i różnice

Nie da się ukryć, iż koncepcje rządzenia – spraw zagranicznych i wewnętrznych, prezentowane przez Stefana Batorego bardzo różniły się od tych, za którymi opowiadał się Zygmunt III Waza. Porównywanie jednak jest o tyle trudne, iż okres przebywania tego pierwszego na tronie polskim zamknął się w dziesięciu latach (1576-1586), Szwed natomiast panował lat 45 (1587-1632). Tym niemniej warto zwrócić uwagę na oczywiste rozbieżności w kierunkach prowadzenia spraw narodu polskiego.

Stefanowi Batoremu bardzo zależało na objęciu tronu Polski. Gdyby nie determinacja i pośpiech z jakim dotarł do Krakowa, być może królem zostałbym przedstawiciel dynastii Habsburgów, za czym opowiadała się magnateria. Nowy władca szybko dał się poznać z dobrej strony, ponieważ miał możliwość zaprezentowania swych niebywałych zdolności przywódczych i organizacyjnych. Potrafił wyważyć sprawy Korony z interesami Siedmiogrodu, który chciał uniezależnić od Habsburgów i Turków. Zdobywając twierdzę w Lanckoronie, 24 maja 1576, dał wyraz swej siły determinacji - zdławił niepokorną opozycję, która nie chciał pogodzić się z wynikami elekcji.

Podobnie zdecydowane kroki podjął względem Gdańska. Pobił wojska Gdańszczan w bitwie pod Lubaczowem i władcy rejonu zostali zmuszeni uznać jego władze, co łączyło się wypłaceniem subsydiów. Pieniądze królowi potrzebne były do prowadzenia konfliktu z Rosją o Inflanty. W latach 1577-1582 Batory przeprowadził trzy zwycięskie kampanie i wymógł na carze Ivanie Groźnym zawarcie pokoju. Na mocy pokoju w Jamie Zapolskim Polska odzyskała prawie całe Inflanty i Połock. Tym samym Rosja odcięta została od Bałtyku – plany o potędze musiały zostać odłożone. Przygotowując się do realizacji dalekosiężnych planów król zreformował armię, co miało procentować w przyszłości.

Polityka wewnętrzna nacechowana była twardością i bezkompromisowością. Wspólnie z najbliższym doradcą, Janem Zamoyskim, wystąpili przeciwko samowolom magnatów. Knujący przeciwko Batoremu Samuel Zborowski został pojmany i ścięty, mimo, iż cały proces budził kontrowersje. Jednocześnie książe Siedmiogrodu zapamiętany został jako zwolennik tolerancji religijnej. W 1578 ostro potępił antyprotestancki tumult w Krakowie. Zapobiegł też usunięciu z miasta warszawskich luteran. Warto dodać, że to za czasów Batorego utworzono najwyższy sąd apelacyjny – Trybunał Koronny, a także założono Akademię Wileńską.Pomimo, iż jego rządy budziły sprzeciw szlachty, bilans jego działań przedstawia się zdecydowanie pozytywnie.

Historia Zygmunta III Wazy jawi się odmiennie. Małomówny Szwed z niechęcią przyjął władzę w Polsce. Przez całe lata 90-te zainteresowany był bardziej sprawami ojczyny, aniżeli Korony.  Efektem tych działań było odwrócenie się od niego potężnego hetmana Jana Zamoyskiego, który świadomy był zagrożenia ze strony tureckiej i uważał, że wikłanie RP w konflikt ze Szwedami jest niepotrzebny. Niezrażony Waza prowadził politykę bardzo ekspansywną i niespójną. Angażował się w zbyt wiele wojen, nie posiadając mocnego oparcia w polskiej szlachcie. Za jego panowania wybuchły pierwsze powstanie kozackie, walczył ze Szwedami i w wojnie o Inflanty. Wbrew polskim wybitnym dowódcom, tj. Stanisław Żółkiewski i Jan Karol Chodkiewicz, król brnął w kierunku wojny z osłabioną Rosją organizując nieudane dymitriady. Ponadto skłócił Polskę z Turcją, co później miało się dla kraju skończyć (pod Cecorą w roku 1620)  fatalnie.

To, że na okres jego panowania przypada rozrost terytorium państwa, było zasługą jego otoczenia, na czele z wybitnymi dowódcami. Sam władca osiągnięć politycznych miał niezwykle mało.
Polityka wewnętrzna również nie była jego silną stroną. Wyrazem niechęci do króla był rokosz Zebrzydowskiego z lat 1606-1607, kiedy to Polska pogrążyła się w wojnie domowej. Wtedy po raz kolejny Waza liczyć musiał na swych lojalnych, znakomitych wojskowych.

Posiadając w pamięci traumatyczne wspomnienia z dzieciństwa na dworze szwedzkim Zygmunt miał powszechnie przejawiać niechęć względem innowierców. Tutaj warto zastrzec, że choć opowiadał się za kontrreformacją, to jego działania w kwestiach religii nie były nacechowane fanatyzmem. 
Reasumując przyznać należy, ze Batory lepiej odnalazł się w polskiej rzeczywistości. Sformułował rozsądną koncepcję i z determinacją dążył do jej realizacji mając u boku Zamoyskiego. Natomiast Zygmuntowi III Wazie nie udało się w pełni wykorzystać wielkiego potencjału, jaki niewątpliwe Rzeczpospolita owego czasu posiadała.