Polityka zaborców wobec narodu polskiego w latach 1864-1914

Polityka wobec Polaków zróżnicowana była zarówno ze względu na kraj zaborczy, ale również i rząd, jaki akurat ów kraj posiadał.

Społeczeństwo polskie żyjące pod jurysdykcją rosyjskiego cara znajdowało się w niezwykle trudnej sytuacji. W rewanżu za zryw powstańczy, Rosjanie podjęli decyzję o nasileniu i rozbudowie systemu represji. Najcięższe dotknęły powstańców - 40 tys. osób bezpośrednio po powstaniu zesłanych zostało na Syberię, a ich majątki zostały rozdysponowane wśród Rosjan. Kontynuowano, rozpoczętą już po powstaniu listopadowym, szeroko pojętą rusyfikację. Zmieniono nazwy (Kraj Nadwiślański), administracja przeszła w ręce rosyjskie, a język polski przestał być językiem urzędowym.

Zrusyfikowane zostało również polskie szkolnictwo (rosyjski stał się językiem wykładowym). Ponadto powołano specjalną instytucję – Komitet Urządzający, którego zadaniem było zniesieni wszelkich odrębności, jakie zapewnione miało Królestwo. Kraj podzielono na 10 guberni, wprowadzono permanentny stan wojenny, a także rozwiązano instytucje typowo polskie (Bank Polski). Represje nie ominęły Kościoła katolickiego. Został on podporządkowany Petersburgowi, zarządzono konfiskatę majątków i likwidację klasztorów. Rosjanie mnożyli trudności także w sferze gospodarczej. Polacy bowiem otrzymali zakaz nabywania ziemi, płacić natomiast musieli wysokie kontrybucje. Wszystkie te działania miały spowodować na tyle głębokie zmiany w społeczeństwie polskim, aby ostatecznie tereny Kraju Nadwiślańskiego mogły być traktowane jako zachodnie rubieże Rosji.

W równie dramatycznej sytuacji znajdowała się ludność polska w zaborze pruskim, zwłaszcza, gdy na czele rządu tego państwa stał Otto von Bismarck. Z jego inicjatywy zarządzona została tzw. kulturkampf – walka o kulturę w latach 1872-1879. Represje w pierwszym rzędzie uderzyły w Kościół katolicki (wedle zasady „Polak-katolik”). Państwo od tej pory rościło sobie prawo do rozporządzania majątkiem oraz specjalnego kształcenia księży (egzaminy z filozofii, historii i literatury niemieckiej). Zlaicyzowane zostało szkolnictwo, natomiast na podstawie tzw. praw majowych, państwo mogło wpływać na obsadę stanowisk kościelnych. W latach 80 tych. przeprowadzano szereg przedsięwzięć mających na celu wykorzenienie (ausrotten) polskości. Zmieniano nazwy, zgermanizowano szkoły (sprowadzano pruskich nauczycieli) i administrację.

W roku 1885 około 26 tys. Polaków zostało zmuszonych do opuszczenia kraju („rugi pruskie”), natomiast rok później powołano Komisję Kolonizacyjną, która zajmowała się wykupem ziem polskich i przekazaniem ich w ręce niemieckie. Akcjami germanizacyjnymi, mającymi przedstawiać negatywny obraz Polaków w społeczeństwie pruskim zajmowały się specjalne organizacje takie jak Hakata – Związek Popierania Niemczyzny w Marchiach Wschodnich. Pewnego rodzaju złagodzenie nastąpiło, gdy żelazny kanclerz w roku 1890  przestał pełnić swoją funkcję. Okres względnego spokoju nie trwał jednak długo, gdyż już w roku 1901 wprowadzono „pruskie ustawodawstwo wyjątkowe”, które zakazywało budowę domów bez zezwolenia oraz nakazywało używanie języka niemieckiego w miejscach publicznych.

Mimo natarczywej akcji germanizacyjnej, celów nie udało się Niemcom zrealizować. Natomiast dla strony polskiej udana rywalizacja z zaborcą była ciężką, ale niezwykle przydatną lekcją.
W porównaniu z pozostałymi zaborami mieszkańcy Galicji nie byli nękani szerokimi akcjami antynarodowymi. Tereny te od roku 1867 posiadały statut autonomii co przekładało się na, co prawda ograniczoną, ale jednak niezależność. Namiestnikiem, który zajmował się w pełni spolszczoną administracją został Agenor Gołuchowski. Instytucje autonomicznej Galicji znajdowały się w Lwowie. Tam właśnie siedzibę miał Sejm Krajowy (cenzus majątkowy, kontrola nad Wydziałem Krajowym, szkolnictwem i radami miejskimi) oraz Wydział Krajowy (organ wykonawczy, zarządzał budżetami, gospodarką, kultura itd.)

Wszystko to powodowało, ze Galicja stała się ostoją polskości. Funkcjonowały polskie uniwersytety, akademie, teatry. Działały polskie partie polityczne. Wydawano polskie książki, ukazywała się rodzima prasa. W odpowiedzi na swobody narodowe, wśród polskich intelektualistów na terenie Galicji szerzyła się idea lojalizmu wobec cesarza austrowęgierskiego (w roku 1869 wydano Tekę Stańczyka – krytykę narodowych zrywów). Na początku wieku XX właśnie na terenach autonomii utworzone zostało centrum odrodzenia Polski. Wszystko to świadczy o tym, iż polityka wielonarodowego cesarstwa nie zmierzała do ujednolicenia kulturowego narodów wchodzących w jej skład. Choć ekonomicznie sytuacja na terenie Galicji nie była zbyt korzystna to jednak przyznać należy, że w przeciwieństwie do pozostałych zaborów, ludność polska nie była trzymana pod pręgierzem.