Spory religijne w XVI wieku oraz sposoby ich rozwiązywania w Europie i Rzeczpospolitej - reformacja i kontrreformacja

Na początku wieku XVI Kościół znalazł się w głębokim kryzysie. Ataki następowały z wielu stron i dotyczyły całej sfery jego działalności. Wiek ten miał przejść do historii jako czas wojen religijnych.

Przede wszystkim krytyka dotyczyła organizacji Kościoła oraz wielkiej demoralizacji kleru. Hierarchowie kościelni, z papieżem na czele, zajmowali się głównie powiększaniem dóbr kościelnych poprzez sprzedaż odpustów, dzierżenie stanowisk politycznych oraz szereg podatków nakładanych na wiernych. Nagminnie stosowany był nepotyzm. Następowała stopniowa laicyzacja duchowieństwa (m.in. nikolaizm – zerwanie z zasadą celibatu), a poziom intelektualny i moralny przez nie prezentowany był dramatycznie niski. Nawet jeśli wszystkie te wady były uświadomione, to jednak hierarchowie, jak na konserwatystów przystało, nie byli skłonni forsować reform.

Momentem przełomowym stało się wystąpienie Marcina Lutra, który w 1517 roku ogłosił w Wittenberdze słynne 95 tez. Wydarzenie to stało się początkiem reformacji. W ślady Lutra podążali kolejni reformatorzy i w efekcie ich działań w Europie dokonał się podział religijny. Powstały religie takie jak: luteranizm, kalwinizm, anabaptyzm, zwinglianizm czy anglikanizm. Kościół został rozbity, a na kontynencie rozgorzały wojny religijne.

W Niemczech Luter znalazł poparcie zarówno pośród książąt (nadzieja na sekularyzację dóbr kościelnych) oraz chłopów (domagali się zmniejszenia dziesięciny i renty feudalnej). Radykalne wystąpienia chłopskie z lat 1524-1525 zostały stłumione przez sojusz książąt katolickich i protestanckich, którzy następnie zaczęli toczyć wojnę między sobą. Ostatecznie w roku 1555 w Augsburgu udało dojść się do porozumienia. Pokój opierał się o zasadę „czyj kraj, tego religia” i w związku z nim nastąpiło podzielenie Rzeszy Niemieckiej, które będzie trwało aż do XIX wieku.

We Francji coraz większe poparcie udzielano naukom Kalwina. Wyznawców tej religii nazywano hugenotami. Jednak, jako że większość społeczeństwa pozostała przy katolicyzmie i wiarę tę wyznawali również królowie z dynastii Walezjuszy, represje wobec innowierców nasilały się. Podział religijny przełożył się również na sferę polityki, bowiem opozycja występowała przeciwko absolutnej władzy królewskiej, domagając się zwiększenia uprawnień Stanów Generalnych. Wszystko to doprowadziło do wojny, która – z przerwami - trwała od 1562 do 1598 roku. Kluczowe wydarzenie miało miejsca w noc św. Bartłomieja, kiedy to w Paryżu dokonano rzezi hugenotów. Wojnę zakończył dopiero edykt nantejski wydany w 1589 roku przez nowego króla - Henryka IV Burbona, który przeszedł na katolicyzm. Na mocy edyktu hugenoci uzyskali swobodę wyznania w całym państwie (oprócz Paryża) oraz otrzymali kilka twierdz.

Luteranizm mocno zakorzenił się również w Skandynawii. Głównie z powodów politycznych luteranizm stał się religią obowiązującą w Szwecji, Danii i Norwegii.

W Niderlandach społeczeństwa skłaniające się w stronę protestantyzmu rozpoczęły wojnę z Hiszpanią, która sprawowała władzę na tych terenach. W 1572 roku wybuchło powstanie antyhiszpańskie w prowincjach północnych, które otrzymało poparcie Francji i Anglii. Wojnę zakończono dopiero w 1609 roku ogłaszając powstanie niepodległych Zjednoczonych Prowincji (Holandii). Potwierdzenie tego faktu nastąpiło w roku 1648 w traktacie westfalskim.

W Polsce sytuacja wyglądała odmiennie. Co prawda, reformacja zawitała nad Wisłę z tych samych powodów co na Zachodzie – rozwijał się tu zwłaszcza luteranizm, kalwinizm i religia braci polskich (tzw. arianie) – jednak była bardzo krótkotrwała. Idee protestanckie nie dosięgnęły konserwatywnie nastawionych chłopów, a szlachta wykorzystywała reformację głównie dla celów politycznych. Na tle państw europejskich Polska była krajem tolerancji religijnej, gdzie panowała swoboda dysputy teologicznej. Wielonarodowość państwa spowodowała, iż nowinki religijne nie były zaskoczeniem. Nawet szlachta innowiercza mogła piastować najwyższe urzędy w kraju. W roku 1573 uchwalono Konfederację warszawską, która oficjalnie gwarantowała swobody religijne i wyznaniowe w Rzeczypospolitej (zatwierdzona przez króla Stefana Batorego).

Kontrreformacja nabrała na sile w Polsce za panowania Zygmunta III Wazy na początku wieku XVII (stosowano cenzurę, urzędy sprawować mogli jedynie katolicy, aktywnie działali sprowadzeni przez biskupa Stanisława Hozjusza jezuici). Kontrreformacja, choć czasami miała charakter gwałtowny, nie prowadziła jednak do rzezi lub samosądów.

Wszystko to spowodowało, iż Polska wieku XVI uzyskała miano „kraju bez stosów”, co niewątpliwie świadczy o dojrzałości społeczeństwa polskiego w owym czasie.