Liberum veto w Polsce w XVII i XVIII w. i jego skutki

Zasada liberum veto, jaka obowiązywała w Polsce w wiekach XVII i XVIII, powszechnie uważana jest za przyczynę rozbiorów i ostatecznego upadku państwa. Dopatrywanie się w tej kwestii jedynie kuriozum powodującego anarchię nie jest jednak do końca uprawomocnione.

Liberum veto jest określeniem łacińskim tłumaczonym jako „wolne nie pozwalam”. Była to zasada ustrojowa Rzeczpospolitej Obojga Narodów, która uprawniała każdego posła biorącego udział w obradach do zerwania sejmu i unieważnienia wszystkich podjętych w jego trakcie uchwał. Co do kwestii, kiedy po raz pierwszy zostało wykorzystane istnieją rozbieżne opinie. Przyjęte jest, iż odbyło się to w roku 1652 za sprawą klienta Janusza Radziwiłła – Władysława Sicińskiego. Inne źródła utrzymują, iż tradycję veta zapoczątkował dopiero w 1669 roku w Krakowie poseł kijowski Adam Olizar.

Podstawą ustroju Rzeczpospolitej będącej w owym czasie federacją ziem była zasada jednomyślności. Ta z kolei oparta była o zasadę liberum veto. Wprowadzenie zasady jednomyślności wiązało się z praktycznym nieistnieniem administracji państwowej na terenach Korony. Prawo stosowane było przez szlachtę, zarówno indywidualnie jak i zbiorowo. Władza ustawodawcza liczyć więc się musiała z wykonawczą, która leżała w rękach samych obywateli. Niemożliwe było więc forsowanie zasad na siłę, ponieważ w efekcie i tak nie byłby stosowane, a być może prowadziłoby to do buntu. Każdy poseł, reprezentant swojego okręgu, musiał więc wyrazić zgodę na przyjęcie nowych praw. Ewentualne wprowadzenie zasady większościowej podważałoby ustrojową równość.

Ówczesna szlachta przerażona widmem zachodnioeuropejskiego absolutyzmu mocno obstawała przy liberum veto. W obronie zasady tej odwoływano się do argumentu mówiącego, iż zawsze znajdzie się jeden nieprzekupny, który będzie w stanie powstrzymać szaleństwa większości oraz króla. Pomijano fakt, iż najprawdopodobniej to jednostki będą skorumpowane. Wiązało się to ze strachem przed reformami, które w jakiś sposób mogłyby godzić w przywileje stanowe. Niechęć przyjmowania na siebie ciężarów związanych z obronnością stopniowo przekładało się na militarną niemoc.

Z drugiej strony podkreślana jest rola liberum veto w tworzeniu polskiego społeczeństwa, niezależnego od władzy zwierzchniej. Ponadto również pojawiają się głosy kwestionujące wagę postanowień sejmu, a co za tym idzie rolę liberum veto. Tym niemniej istnieje konsensus co do tego, iż za często i zbyt pochopnie decydowano się na jej stosowanie.

Od roku 1652 (bądź 1669) do 1764, kiedy to liberum veto wyszło z użycia, zasada ta znalazła zastosowanie 73 razy. Ostatecznie zniesienie zasady liberum veto nastąpiło na mocy postanowień Konstytucji 3 maja (wprowadzenie zasady większościowej).