Oświecenie - przedstawiciele. Charakterystyka społeczeństwa oświeceniowego

Epoka Oświecenia to czas, w którym nastąpił rozwój demograficzny. Ludzie w znacznie mniejszym stopniu, niż miało to miejsce w wiekach poprzednich, musieli stawiać czoła epidemiom, wzrosła świadomość higieny, jak również wiedza z zakresu medycyny. Powoli następowało przesunięcie priorytetów – człowiek mógł koncentrować się także na innych kwestiach aniżeli przeżycie kolejnego dnia. Znaczącą rolę zaczęło odgrywać życie umysłowe. Zmieniły się także stosunki pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi.

Wciąż można mówić o społeczeństwie stanowym, ale granice stawały się coraz bardziej płynne. Często szlachta jako jedyną własność posiadała herb, a majątkiem przewyższali ją mieszczanie. Niemniej herb stanowił wciąż o prestiżu – stąd chęć posiadania go (niejednokrotnie zaspokajana poprzez kupno tytułu). Stan szlachecki to jednak niewielki procent ówczesnej ludności – największy wciąż był w Polsce (liczył ok 10% ludności) oraz Hiszpanii (5% ludności). O ile jednak w Polsce jeszcze w wieku XIX świadomość klasowa wciąż będzie żywa (na co wpływ miała jej zdumiewająca, na tle innych państw czasu Oświecenia, liczebność), a – tym samym – przywiązanie do stanu szlacheckiego wysokie (połączone z przywiązaniem do posiadanych przywilejów), tak chociażby w Anglii to właśnie w czasach Oświecenia rozpoczął się proces scalania szlachty z  zamożnymi przedstawicielami społeczeństwa wywodzącego się z klas niższych. Powoli przestano uważać za coś niestosownego  małżeństwa bogatych mieszczan z przedstawicielami szlachty. W ten sposób łączono kapitały.

W wieku XVIII pojawiło się ciekawe zjawisko, które można zaobserwować na przykładzie Francji – oto w rękach mieszczan znalazło się więcej ziem, aniżeli w rękach szlachty (tu znów warto przytoczyć przykład Polski, która nie poddała się tym zmianom – szlachta miała wciąż monopol na ziemie, co jednak łączyło się z postulatami mieszczan dotyczącymi zmiany tego stanu rzeczy). Posiadanie dóbr ziemskich świadczyło o prestiżu, sama ludność nie była już jednak do niej tak mocno przywiązana, jak mogłoby się wydawać. Człowiek epoki Oświecenia to człowiek przemieszczający się (w znacznej części Europy zaczyna zanikać poddaństwo chłopów – wyjątkiem była tu ponownie Polska, jak również Sycylia czy wschodnia Francja). Rozwój techniczny, pociągający za sobą rozwój przemysłowy, sprawił, że potrzebni byli pracownicy – często zatrudniano ich sezonowo, a gdy praca została wykonana, szli dalej, chwytając się kolejnych zawodów. Zarobki nie były wysokie, a praca ciężka. Dlatego często wybierano utrzymywanie się z żebrania zamiast szesnastogodzinnego dnia pracy w wielkich manufakturach (które zaczynały powstawać; początkowo powoli, z czasem tworzyły się jednak wciąż nowe).

Epoka Oświecenia to epoka, w której zmianie uległo podeście do żebraków, w początkach XVIII wieku jednak jeszcze dużą rolę odgrywał szacunek dla tej grupy ludzi wynikający z pobudek religijnych. Gdy brakowało rąk do pracy, chętnie sięgano po możliwość zatrudniania dzieci, co  w późniejszych latach stanie się szeroko dyskutowanym problemem.

Ludzie epoki Oświecenia to jednak nie tylko ludzie skazani na ciężką pracę, przedsiębiorcy bez herbu, starający się zyskać prestiż społeczny i szlachta posiadająca prestiż, a martwiąca się o pieniądze. Ludzie epoki Oświecenia to także (a może przede wszystkim) ludzie koncentrujący się na innych aspektach życia, a mianowicie kwestiach naukowych. Nieprzypadkowo epokę Oświecenia zwano epoką rozumu.

Człowiek osiemnastowieczny zaczął pokładać ogromna wiarę w doświadczenie i rozsądne analizowanie świata. Zaproponował ponowne rozpatrzenie kościelnych doktryn oraz odrzucenie autorytetów, na których opierał się dotychczasowy świat (jak np. mir Arystotelesa – przy pomocy doświadczenia wykazywano słuszność jednych jego tez, odrzucając inne). Jest to bardzo istotne, bowiem podanie w wątpliwość wielu autorytetów (w tym autorytetu władcy), ponowna analiza założeń wcześniej przyjmowanych bezkrytycznie, stworzą grunt pod rewolucje, w tym tę najsławniejszą – francuską. Jeden z najwybitniejszych umysłów epoki, François-Marie Arouet (1694-1778), znany bardziej pod literackim pseudonimem Wolter, rzekł, że nie można wymyślać tez i do nich dostosować rzeczywistości, a należy dokonać dokładnej analizy danego problemu, postawić na doświadczenie i nauki ścisłe. To właśnie ta analiza powinna tworzyć prawidła, na których zostanie oparty świat.

Na przykład Pierre Bayle (1647-1706) w swym „Słowniku historycznym” dokładnie sprawdzał informacje o sławnych postaciach z historii i literatury, starając się skrupulatnie oddzielać prawdę od fałszu. Uważał za ważny czynnik wątpliwość, bowiem ta dawać miała początek obiektywnemu poznaniu. Fakty historyczne zaś popierał źródłami, był przeciwnikiem przyjmowania ich bez istniejącego dowodu (co może wydawać się oczywiste, ale to właśnie człowiek Oświecenia rozpowszechnił takie podejście do historii).

Nie było to odosobnione stanowisko, czego dowód znajdzie się w „Wielkiej Encyklopedii Francuskiej”, której tom pierwszy ukazał się w roku 1751, a całość wydana została w roku 1772, pod redakcją Denisa Diderota (1713-1784). Hasła w niej zawarte były opracowywane przy udziale specjalistów, rezygnowano z przesądów, koncentrując się na sprawdzonych informacjach. Było to coś na tyle nowego, że encyklopedia miała duże problemy z cenzurą, kilkakrotnie zakazywano jej wydań, by wznawiać je, dzięki wstawiennictwu wpływowych ludzi. Diderot przykładał ogromną wagę do detali, starając się weryfikować błędy, zdania zawarte w encyklopedii opierając na doświadczeniu, co miało znaczenie np. podczas opisu działania maszyn.

Kolejna ważny bohater epoki – Rousseau (1712-1778), z jednej strony korzystający z osiągnięć i myśli Oświecenia, z drugiej krytykujący je, napisał znaczący traktat, zatytułowany „O umowie społecznej” (1762), który rozpoczynał zdaniem: „Człowiek rodzi się wolny, tymczasem wszędzie zakuwa się go w kajdany”. W przeciwieństwie do Woltera, który swe pisma kierował do ludzi wykształconych, tezy Rousseau trafiły do znacznie szerszych mas, stając się ideologiczną podstawą rewolucji francuskiej. Człowiek Oświecenia uwierzył, że to właśnie praktycyzm w połączeniu z rozumem ukształtuje nową rzeczywistość, przyczyniając się do znacznego postępu ludzkości.