Zakony rycerskie - templariusze - geneza, dzieje (XII-XIV wiek)

Pierwszym zakonem o charakterze rycerskim, jaki powstał w Ziemi Świętej w okresie wyprawa krzyżowych był Zakon Ubogich Rycerzy Świątyni – jak oficjalnie nazywał się zakon templariuszy (od łac. templum – świątynia, z racji bliskości dawnej Świątyni Salomona).

Powstał on około roku 1118–1119 z inicjatywy przybyłych z Szampanii rycerzy pod dowództwem Hugona de Payens, którzy to wówczas złożyli przed obliczem patriarchy jerozolimskiego śluby czystości według reguły Bernarda z Clairvaux. Przysięgli również obronę chrześcijańskich pielgrzymów przed niewiernymi. Niedługo potem król Baldwin II nadał nowo powstałemu zgromadzeniu przebudowany na kościół meczet Al-Aksa na wzgórzu świątynnym w Jerozolimie, który to został mianowany główną siedzibą władz zakonu oraz wielkiego mistrza – Hugona de Payens.

W roku 1129, dzięki staraniom samego Bernarda z Clairvaux, templariusze otrzymali ścisłą cysterską regułę zakonną oraz oficjalną papieską sankcję statusu zakonu rycerskiego. W roku 1147 papież Eugeniusz III nadał Rycerzom Świątyni formalne godło, jakim został czerwony ośmiokątny krzyż – symbol męczeństwa – na białym płaszczu. Motto bractwa zawierało się w łacińskiej sentencji „memento finis” – pamiętaj o śmierci, a zasady określone w regule zakonnej sprowadzały się do walki o wiarę, służby królom jerozolimskim oraz opieki nad pielgrzymami i głównymi szlakami pielgrzymkowymi.

Oprócz Ziemi Świętej, templariusze w pierwszym okresie swojej działalności uzyskali nadania ziemskie w różnych zakątkach kontynentu europejskiego, m. in. w Portugalii, Aragonii oraz Kastylii, czyli późniejszej Hiszpanii, Anglii czy Francji. Szeregi zakonu z czasem zasilone zostały przez bogatych i wpływowych feudałów oraz wielką liczbę prostych pobożnych chrześcijan, dzięki czemu pozycja templariuszy w Europie systematycznie się polepszała. Wyłączenie struktur i majątków zakonu spod wszelkiej jurysdykcji biskupiej, a także uniezależnienie jej od lokalnych władców świeckich przez papieża Innocentego II oraz jego następców, którzy podporządkowali templariuszy bezpośrednio i wyłącznie Stolicy Apostolskiej, spowodowały gwałtowny wzrost niechęci duchowieństwa oraz ludności względem zakonu. Dodatkowo niepokój u wszystkich budziły stale rosnące i osiągające z czasem granice przyzwoitości bogactwa materialne, jakimi dzięki sprawnie działającej oraz bezwzględnej organizacji fiskalnej dysponowali templariusze.

W Ziemi Świętej, templariusze aktywnie uczestniczyli w działaniach wojennych prowadzonych przez królów jerozolimskich, którzy, dostrzegając zalety rycerskiego bractwa, opierali na nim swoją politykę. Początkowo templariusze pełnili rolę wewnętrznej policji, strzegącej porządku w Królestwie w zastępstwie niewystarczająco licznego wojska, ale z czasem otrzymali także w zarząd m. in. kluczowe twierdze i obszary graniczne oraz stali się podstawową siłą militarną armii jerozolimskiej. Wszystko to oczywiście wiązało się z systematycznym powiększaniem należących do templariuszy majątków oraz wyraźnym wzrostem ich pozycji politycznej.

Klęski ostatniego okresu wypraw krzyżowych wymusiły przeniesienie siedziby zakonu najpierw z zajętej przez muzułmanów Jerozolimy do Akki, a po jej upadku w roku 1291 ewakuację całości zgromadzenia na pobliski Cypr. Z niewielkiego i dzielonego z joannitami Cypru, templariusze szybko przenieśli swoją siedzibę do pierwotnej ojczyzny, czyli do Francji. Tam niestety spotęgowaniu uległa społeczna i powszechna niechęć do pławiącego się w dobrobycie bractwa rycerskiego. Na początku XIV wieku, dłużnikiem wielkiego mistrza templariuszy – Jakuba de Molaya – był nawet sam król Francji Filip IV Piękny. Chcąc szybko uwolnić się od ciążących na jego skarbcu oraz prestiżu zobowiązaniach wobec zakonu, monarcha w dniu 13 października roku 1307 uwięził wszystkich przebywających we Francji templariuszy pod zarzutem szerzenia herezji i czarów, praktykowania świętokradztwa, oddawania się rozpuście oraz spiskowania z niewiernymi przeciwko Kościołowi. Oskarżenia, pomimo iż w większości były niedorzeczne, zostały podtrzymane przez fasadowy sąd soborowy w Vienne, który wydał nakaz natychmiastowej kasaty zakonu templariuszy oraz egzekucji jego członków. Większość zakonników z ostatnim jego wielkim mistrzem, poniosła śmierć na stosie, a wszystkie należące uprzednio do niego majątki i bogactwa – ku uciesze króla Filipa IV – zostały przejęte przez państwo.

Naciski monarchy francuskiego spowodowały, iż w roku 1312 papież Klemens V formalnie i definitywnie w imieniu Kościoła zawiesił działalność zakonu templariuszy, jednocześnie uniewinniając jego członków ze stawianych zarzutów o herezję i świętokradztwo. Dobra, należące wcześniej do Rycerzy Świątyni, miały zostać przekazane joannitom, ale w praktyce znaczną ich część przywłaszczyli już sobie lokalni władcy świeccy.