Myśl socjalistyczna w Europie do 1914 roku - Marks, Engels - socjalizm utopijny, naukowy, rewolucyjny

Powstanie myśli socjalistycznej było odpowiedzią na przemiany dokonujące się w XIX wieku w Europie. Rewolucja przemysłowa oraz specyfika wczesnego kapitalizmu zmieniły bowiem oblicze całego społeczeństwa, a dotychczasowe filozofie społeczne do nowych warunków nie były w stanie się dostosować.

Skutkiem gwałtownego rozwoju techniki w wieku XIX było powstanie produkcji fabrycznej, z którą małe manufaktury nie były w stanie rywalizować. Produkcja na skalę masową zmniejszała koszty, tym bardziej, że wzrost przyrostu naturalnego oraz migracja ludzi z terenów wiejskich gwarantowały tanią siłę roboczą. Rzemiosło domowe i drobna wytwórczość straciły w takich warunkach rację bytu. Jednocześnie warunki życia pracowników fabrycznych były fatalne. W trakcie kilkunastogodzinnego dnia pracy bardzo często dochodziło do wypadków, których ofiarami nierzadko były również zatrudniane dzieci. Jednak strach przed bezrobociem powodował godzenie się na warunki narzucane przez kapitalistów (posiadaczy fabryk). Efektem wyzysku ludzi był wzrost antagonizmów między grupami społecznymi kapitalistów i robotników. Ruch socjalistyczny był konfliktu pokłosiem.

Na początkowym etapie socjalizm objawił się w formie typowo utopijnej, odwołującej się do dzieła Thomasa Morusa z XVI wieku pt.: „Utopia”. I tak Saint-Simon wyobrażał sobie społeczeństwo bez własności prywatnej i bez określonych praw. Karol Fourier proponował utworzenie tzw. falansterów, czyli małych wspólnot, w których podział pracy kształtowany byłby przez naturalne warunki. Piotr Proudhon natomiast był przeciwnikiem pieniądza i marzył o stowarzyszeniach drobnych właścicieli, pomiędzy którymi wymiana następowałaby bezgotówkowo. Większość tych pomysłów nigdy jednak nie została zrealizowana lub skończyła się fiaskiem (falanstery w Teksasie). Skuteczną walkę o poprawę położenia robotników prowadziły dopiero w połowie wieku zarówno związki zawodowe, jak i partie polityczne. W Anglii powołano Trade Union Congres, natomiast w Prusach Ferdynand Lasalle powołał do życia Powszechny Niemiecki Związek Robotniczy, który stał się fundamentem dla budowy późniejszej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej.

Prawdziwy przełom nastąpił w roku 1848, kiedy to Karol Marks i Fryderyk Engels ogłosili program zatytułowany „Manifest Komunistyczny”, będący kamieniem węgielnym ruchu marksistowskiego. Marksistowski socjalizm naukowy wychodził z założenia, że cały świat ma charakter materialny, a zdarzenia zawsze mają swoje następstwa (tzw. materializm dialektyczny). Rozwój sił wytwórczych prowadzi do powstania antagonizmów klasowych, których ukoronowaniem będzie zwycięstwo proletariatu i wprowadzenie systemu komunistycznego. Przejście od kapitalizmu do socjalizmu dokonać się miało za sprawą rewolucji i to jej podporządkowane były wszelkie działania, jakie podejmowali marksiści w kolejnych dekadach.

Socjalizm naukowy Marksa i Engelsa odbił się szerokim echem w całej Europie. Szybko rozwijający się ruch wymagał jednak organizacji w celu zacieśnienia współpracy i ujednolicenia przekazu. Właśnie temu służyć miało powołanie 28 września 1864 r. w Londynie Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (tzw. I Międzynarodówka). Kongres oprócz działań doraźnych (pomoc finansowa dla robotników, popieranie działań i walka o prawa wyborcze) zapoczątkował szeroką dyskusję o celach socjalizmu i sposobach ich osiągnięcia. Walka ideologiczna rozgrywała się zwłaszcza pomiędzy: anarchistami (Bakunin, Kropotkin) dążącymi do zupełnego zniesienia państwa, rewizjonistami postulującymi przejście od kapitalizmu do socjalizmu na drodze reform oraz blankistami, nawołującymi do tworzenia konspiracyjnych grup spiskowych, które miały przejąć władzę w państwie poprzez rewolucję.

Największy wpływ na statut ostatecznie miał jednak sam Marks. Jako że po wojnie roku 1870 działalność I Międzynarodówki została zahamowana (rozwiązana ostatecznie w 1876 r.), pod koniec wieku konieczne stało się powołanie jej następczyni. II Międzynarodówka została zawiązana w 1889 r. w Paryżu. Ruch robotniczy coraz jaśniej precyzował swoje cele (8 godzinny dzień pracy, powszechna oświata, zakaz pracy dzieci), jednak walka ideologiczna nie ustawała.

Coraz większą przewagę osiągali zwolennicy reformizmu i walki parlamentarnej. W opozycji do nich stała Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji, która w trakcie II zjazdu (1903) podzieliła się na frakcje bolszewików oraz mienszewików. Na czele tych pierwszych stał W.I. Lenin, polityk i myśliciel radykalny, który za główny cel postawił sobie doprowadzenie do wybuch rewolucji socjalistycznej na terenie Rosji.

W roku 1914, mimo antywojennej postawy większości socjalistów, duża część z nich opowiedziała się po stronie utrzymania rodzimych państw, co przez radykalne skrzydło bolszewickie uznane zostało za zdradę ideałów. Tym samym Lenin zawłaszczył sobie prawo do kontynuacji tradycji marksistowskiej i rewolucyjnej, co było warunkiem koniecznym do legitymizacji wszelkich jego późniejszych działań.