Źródła historyczne - rodzaje źródeł historycznych

Chcąc przedstawić pojęcie źródeł historycznych, jak i ich wyliczyć rodzaje, należy liczyć się z mnóstwem definicji. Wśród nich znajdują się lepsze i gorsze, bardziej skomplikowane i mniej. Warto więc zacytować Józefa Szymańskiego, który świadom powyższych problemów starał się pogodzić tę różnorodność: „Najogólniej można stwierdzić, że źródłem historycznym są wszelkie informacje odnoszące się do życia ludzi w przeszłości wraz z kanałami informacyjnymi. Jest to konsekwencja stwierdzenia, że źródło historyczne jest pozostałością psychofizyczną i społeczną, będącą wytworem pracy ludzkiej, a tym samym uczestniczy w rozwoju życia społeczeństwa, nabierając przez to zdolności odbijania tego procesu”. Powyższe stwierdzenie można traktować jako definicję źródła historycznego, łączącą w sobie wspomnianą mnogość definicji.

Typowy podział źródeł historycznych to: materialne, które dzielą się na pisane i niepisane, oraz niematerialne. Do źródeł niematerialnych zalicza się wszelkie podania ludowe, legendy, jak również obyczaje. Oczywiście legendy mogą zostać zapisane i wówczas będą należały do źródeł pisanych. W obrębie materialnych niepisanych wyróżnia się natomiast wszystko to, co jest sztuką (jak rzeźby, obrazy, ikony, ale także budowle) oraz stanowi część wykopalisk. Na tych drugich bazują zwłaszcza archeolodzy i mowa tu zarówno o wykopaliskach dawnych osad, jak i przedmiotach codziennego użytku. W obrębie źródeł pisanych wyróżnia się wszelkie te źródła, które zostały utrwalone na pergaminie czy też papierze oraz epigraficzne, zatem – zapisane w kamieniach, na budowlach. Najszerszą grupą jest grupa pierwsza.

Najbardziej popularnymi źródłami pisanymi w średniowieczu były: historia, zatem kronikarstwo, annales czyli roczniki oraz gesta, więc biografie. Te ostatnie odwoływały się wprost do wzorców starożytnych bazując na żywotach cesarzy. Kolejnym gatunkiem, rozpowszechnionym w średniowieczu, była hagiografia, skupiająca się na postaciach świętych. W jej obrębie wyróżnia się trzy rodzaje: martyrologie (skupiające się na męczennikach, ich życiu oraz śmierci), żywoty świętych (biografie) oraz miracula (opisujące cuda związane ze świętymi). Kolejnymi gatunkami, szczególnie wykorzystywanymi w warsztacie historyka, a jednocześnie rozpowszechnionymi w średniowieczu, były roczniki oraz kroniki. Te pierwsze przyjmowały formę krótkich zapisków, gdzie obok daty był podany zwięzły opis wydarzenia. Koncentrowały się one na sprawach dworu oraz kościoła. Drugie miały już rozwiniętą fabułę i znacznie bardziej widoczny był subiektywizm autora. W średniowieczu także swe korzenie mają gatunki, które w kolejnych epokach znalazły szczególne upodobanie – opisy podróży oraz pamiętniki.

Do gatunków pisanego źródła historycznego zalicza się także literaturę, dzieła naukowe czy ustawodawstwo. Zwłaszcza te pierwsze mogą być szczególnie ciekawe, choć także trudniejsze do analizy, bowiem wymagają wiedzy znacznie szerszej niż jedynie historyczna. Dlatego literatura bywa pomijana wciąż przez historyków jako źródło historyczne.

Powyższy podział jest podziałem jednym z wielu. Źródła historyczne będą inaczej dzielone, jeżeli przyjmie się inne kryterium. Metodologia dzieli je np. na potencjalne i efektywne. Jeżeli za kryterium podziału przyjąć informacje w nich zawarte, to wówczas będzie mowa o źródłach bezpośrednich oraz pośrednich, co oczywiście oznacza tyle, że w przypadku bezpośrednich informacje są z pierwszej ręki, w przypadku pośrednich – pozyskane przez pośrednictwo osób trzecich.

Jak widać, istnieją różne podziały, a samych definicji jest jeszcze więcej. Tak naprawdę istotne jest jednak to, co można wydobyć ze źródła historycznego, a są one prawdziwą skarbnicą wiedzy o przeszłości. Już sam fakt charakterystycznego gatunku dla danej epoki daje wiele informacji – średniowiecze łączy się ze skrupulatnym zapisywaniem roczników, epoka odrodzenia to początek podróży i zapisywania związanych z tym wydarzeń, przeżyć. Kształtujące się zmiany widać, gdy do analizy weźmie się dzieło z przełomu epok, jak np. Jana Długosza, którego czyta się już zupełnie inaczej, aniżeli kronikarzy wczesnośredniowiecznych.