Walka szlachty o władzę w Polsce od XIV do XVI w. Przywileje szlacheckie w Polsce - czerwiński, warcki, jedleńsko-krakowski, koszycki

Historia dziejów organizacji państwa polskiego począwszy od rozbicia dzielnicowego, aż do wieku XVII to ciągły rozwój przywilejów szlacheckich.

Pierwsze udzielane były jeszcze przez władców lokalnych, którzy rozdając immunitety chcieli sobie zjednać duchowieństwo, a także zbudować armię. Duchowieństwo na mocy pierwszych przywilejów (borzykowsko-wolborskie), otrzymało prawo do posiadania własnego, opartego na prawie kanonicznym, sądownictwa oraz wyboru do władz biskupstw. Co się tyczy rycerstwa; książe płacił im za wyprawy poza granice kraju, wykupywał z niewoli oraz rekompensował poniesione straty. Rycerstwo stopniowo otrzymywało coraz wiesze nadania ziemskie oraz immunitety. W wiekach XIV – XVI każdorazowe zwrócenie się władcy do stanu szlacheckiego, niezależnie od kwestii jakiej dotyczyło, łączyło się z potwierdzeniem przywilejów dotychczas przyznanych oraz nadaniem kolejnych.
W zamian za uznanie go w przyszłości królem Polski (przywilej w Budzie, 1355), a następnie za wybór jednej z jego córek na króla (przywilej koszycki,1374) Ludwik Węgierski zapowiedział, iż szlachta zostanie zwolniona z wszelkich świadczeń poza stałym podatkiem 2 groszy od łanu kmiecego, urząd starosty oraz urzędy ziemskie będą obsadzane przez Polaków, a budowy zamków warownych odbywać się będą na koszt króla. Przywileje te w roku 1388 zostały potwierdzone przez Władysława Jagiełłę.

Ponadto w obliczu konfliktu z Zakonem Krzyżackim i konieczności organizowania znacznych sił zbrojnych król zobowiązał się wykupić szlachcica z niewoli, jeśli nawet dostał się do niej poza granicami kraju, oraz płacić żołd rycerzom w trakcie wyprawy zagranicznej. Jagiełło, w okresie swojego panowania, niezwykle często nadawał kolejne przywileje. Okoliczności były różne – przywilej czerwiński (1422) przyznany został przed wyprawą krzyżacką, warcki (1423) i jedleńsko –krakowski (1433) miały zapewnić Jagiellonom dziedziczne panowanie w Polsce. Szlachta otrzymała m.in. nietykalność majątkową i osobistą bez wyroku sądowego, prawo do wykupu majątków niepokornych sołtysów oraz wyłączność na możliwość zostania dostojnikiem kościelnym. Nadto król musiał uzyskać zgodę rady na bicie monety, ograniczono wychodźstwo chłopów ze wsi, a sądy miały sądzić według prawa pisanego. 

Niezwykle istotne poszerzenie władzy szlacheckiej w Rzeczpospolitej dokonało się na mocy przywilejów cerekwicko-nieszawskich. Kazimierz Jagiellończyk, podobnie jak każdy kolejny król, od tego momentu nie mógł wydawać nowych praw, nakładać nowego podatku oraz zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich. Postanowienie to okazało się podstawa polskiego parlamentaryzmu, jako że już w roku 1493 zwołany został w Piotrkowie Trybunalskim pierwszy sejm walny, którym uczestniczyli przedstawiciele duchowieństwa, szlachty, kadry urzędniczej oraz sam król. Utworzona została również sieć sejmików ziemskich (zjazdów urzędników z danego okręgu, na który przybywała również szlachta). 

Jeszcze pod koniec wieku XV, za cenę udziału w wyprawie na Mołdawię, szlachta zwolniona została przez Jana Olbrachta z opłat celnych na własne towary i sól.

Wszystko to przełożyło się na dominującą rolę szlachty w społeczeństwie polskim, które ograniczała władzę królewską, ale również wpływała na mieszczaństwo. Traktując te ostatnie jako swoją konkurencję doprowadziła do przeforsowania ustaw antymieszczańskich (zakaz nabywania ziemi, cła), które zatrzymały rozwój miast, a następnie doprowadziły do ich ruiny.

Demokracja szlachecka była systemem wydajnym i dobrze funkcjonującym jedynie na początkowym etapie. W momencie, gdy państwa ościenne wkraczały na drogę reform polska szlachta dbała głównie o zachowanie swoich przywilejów, bez prognozowania jakie może to przynieść skutki dla państwa polskiego. Konserwatyzm szlachty wpływał na jej zacofanie zarówno w dziedzinie polityki, kultury jak i ekonomii. Wkrótce bowiem na pozycji siły przewodniej szlachta została zastąpiona swoją bardziej majętną odmianą – magnaterią.