Władysław Reymont „Chłopi” - problematyka dzieła

„Chłopi” Władysława Reymonta to dzieło bardzo obszerne i rozbudowane. Czterotomowa opowieść o życiu mieszkańców Lipiec dostarcza odbiorcy wielu przeżyć emocjonalnych, ale także licznych przemyśleń. Przyjrzyjmy się najważniejszej tematyce dzieła Reymonta, za które autor został uhonorowany Nagrodą Nobla w 1924 r.

Powieść Władysława Reymonta ukazuje szeroką panoramę wiejskiej społeczności. Już na pierwszy rzut oka widać, że mieszkańcy Lipiec nie stanowią jednorodnej wspólnoty. Można wyodrębnić różne warstwy tego społeczeństwa.

Na najwyższym stopniu znajdowali się najbogatsi chłopi (kowal, młynarz, Boryna). Przysługiwało im najwięcej przywilejów (honorowe miejsca w kościele, możliwość zatrudniania pracowników, nieco lepsze kontakty z dworem).

Wśród ludzi średniozamożnych możemy umieścić Dominikową (matkę Jagny). Jej komfortowa sytuacja wynikała z posiadania niemałego majątku oraz z faktu bycia matką dwóch pracowitych młodzieńców.

Następną pozycję zajmuje najbiedniejsza warstwa chłopska (tutaj możemy wymienić chociażby Bylicę). Posiadana ziemia ledwo wystarcza im na zaspokojenie własnych potrzeb, a nędza często zagląda do ich domostw. Jednakże zazwyczaj mogą oni liczyć na pomoc bogatszych, bez której mogłoby być im naprawdę ciężko. Wśród społeczności zamieszkującej Lipce możemy wyróżnić także ludzi nieposiadających żadnych dóbr i zajmujących się pracą u innych. Są to parobkowie (Kuba, Witek) oraz pracujące sezonowo komornice (Jagustynka, Agatka).

Ukazane w „Chłopach” społeczeństwo wiejskie jest wielowarstwowe i niezwykle złożone. Na pierwszy rzut oka można wysunąć wniosek, iż o miejscu w hierarchii decyduje stan posiadania. Tak jednak nie jest. W dziele Reymonta pojawiają się bohaterowie, którzy dysponują naprawdę wielkim majątkiem, ale nie cieszą się dobrą opinią wśród ludzi (np. młynarz). Zupełnie inaczej wygląda sytuacja Dominikowej lub Rocha. O szczególnym szacunku przejawianym wobec nich decyduje nie tyle ich stan posiadania, ale wiedza i umiejętności.

Największą wartość dla ludzi zamieszkujących Lipce stanowi ziemia. Określana jest ona mianem świętej i to głównie wokół niej koncentrują się działania bohaterów. Szczególnym przykładem takiego sposobu patrzenia na świat jest Maciej Boryna. Mężczyzna jest tak głęboko związany z posiadanymi przez siebie gruntami, że nawet w obliczu śmierci musi udać się na pole. Ziemia żywi, ziemia ubiera, ale ziemia wymaga także pracy. Jest to właśnie kolejny czynnik decydujący o wartości jednostki. Ludzie pracowici cieszą się sympatią i poważaniem innych. Natomiast przykład Jagny pokazuje, że ci, którzy unikają obowiązków, nie są pozytywnie odbierani przez wiejską społeczność.

Bardzo istotną cechą tego społeczeństwa jest jej niezwykła siła pozwalająca solidarnie stawać w obronie wspólnych spraw. Na co dzień między mieszkańcami Lipiec pojawiają się różne konflikty i animozje. Jednak nawet najbardziej nienawidzący się ludzie są w stanie stanąć ramię w ramię, by bronić tego, co dla nich święte – znanego im porządku i karmiącej ich ziemi.

Dotkliwym problemem, który nękał chłopską brać była bieda. Zazwyczaj omijała ona  właścicieli większych gruntów, jednak w obejściach należących do ludzi mniej zamożnych była częstym gościem. Chłopi małorolni, parobkowie, komornice – ludzie ci nie byli samowystarczalni i, aby przeżyć, musieli szukać pracy u bogatszych lub prosić ich o pomoc. Większa część wiejskiego społeczeństwa, mimo posiadania własnej ziemi, uzależniona była od dziedzica i najbogatszych posiadaczy ziemskich.

Malując obraz wiejskiego życia, nie zapomniał Reymont o bogatej sferze obyczajowości.  Powtarzane przez ludzi obrzędy nie tylko wyznaczały rytm ich życia, ale często porządkowały strukturę społeczeństwa, tworząc określoną hierarchię. W „Chłopach” możemy odnaleźć tradycyjne rytuały chrześcijańskie: chrzciny, pogrzeby, msze święte, ale i takie, które swoje źródło mają zapewne w czasach pogańskich:  np. obchodzenie domu z nowonarodzonym dzieckiem, chodzenie z „kogutem” itp. Szczególnie ciekawe zwyczaje wiązały się z zaślubinami, co zostało bardzo dokładnie opisane w wypadku wesela Macieja Boryny i Jagny.

Widzimy więc, że ludność zamieszkująca Lipce wiodła życie barwne, pełne zabaw, ale także licznych problemów. W oczy rzuca się przede wszystkim bieda części wiejskiego społeczeństwa. Szczególnie ujmujący jest los tych ludzi, którzy nie są w stanie się usamodzielnić. Na zawsze pozostają oni zależni od bogatszych mieszkańców wioski. Dzieło ukazuje także wielką moc drzemiącą we wspólnocie oraz sposób budzenia się w niej tożsamości narodowej. Opisany zostaje protest przeciwko założeniu w Lipcach rosyjskiej szkoły. Na wieść o tych zamiarach chłopi postanowili nie dopuścić do edukowania ich dzieci w języku zaborcy. „Chłopi” stanowią także niezwykle cenny zapis wiejskiej obyczajowości, utrwalają zupełnie zapomniane już rytuały, które kiedyś stanowiły nieodłączną część tradycji.

Dzieło Władysława Reymonta porusza także problemy uniwersalne, znajdujące się w sferze psychologicznej. Przede wszystkim chodzi tutaj o proces przemijania. Sugerują go już tytuły poszczególnych tomów, obrazujące następowanie po sobie pór roku. W „Chłopach” wielokrotnie możemy przyjrzeć się śmierci. Bohaterowie umierają po to, by zrobić miejsce tym, którzy nastaną po nich. Wszyscy pogodzeni są ze swoim losem i mają świadomość konieczności opuszczenia tego świata.

Wśród problemów psychologicznych wyróżnić możemy także kwestię konfliktu pokoleń – szczególnie widocznego w powieści Reymonta. Młodsza generacja przejawia wielkie ambicje, chce prędko się usamodzielnić. Natomiast starsi ludzie nie potrafią wyzbyć się szacunku do ziemi. Chcą także mieć gwarancję spokojnej starości, lecz jak pokazuje przykład Jagustynki – nie zawsze tak jest. Konflikt pokoleń najlepiej ukazany został w stosunkach Macieja i Antka Borynów. Syn wciąż pozostawał w cieniu ojca, i chociaż ciężko pracował w jego gospodarstwie, wciąż musiał prosić mężczyznę o wszystko. Nic więc dziwnego, że drażniło to jego ambicję. Natomiast Maciej nie był przekonany co do tego, czy syn poradzi  sobie na roli, którą sam traktował jak świętość. Dlatego wahał się z przekazaniem Antkowi majątku, a także niechętnie wspomagał go finansowo, gdyż chciał, by syn nauczył się odpowiedzialnego gospodarowania.

„Chłopi” Władysława Reymonta to powieść bogata w wątki i problematykę. Przede wszystkim przedstawia ona blaski i cienie wiejskiego życia. W tę opowieść wplecione zostały także uniwersalne zagadnienia – takie jak np. świadomość przemijania, spory między pokoleniami. Na kartach czterech tomów Reymont ukazał wielobarwność ludzkiego życia.