Neoklasycyzm - neoklasycyzm w architekturze

Neoklasycyzm architektoniczny nastręcza pewne trudności definicyjne ze względu na odniesienie do konkretnego okresu. Zasadniczo termin określa bowiem rozmaite tendencje klasycyzujące końca XIX wieku, ale w języku francuskim i angielskim stosuje się go wymiennie dla klasycyzmu rozwijającego się w połowie XVIII wieku jako nurt opozycyjny wobec rozwiązań architektury barokowej.

Neoklasycyzm zaznaczył się najsilniej na tych dwóch obszarach kulturowych ze względu na stosunkowo małą popularność barokowego i rokokowego przepychu, który już w początkach XVIII wieku zaczęto zastępować rozwiązaniami architektury antycznej, zwłaszcza tej wywodzącej się ze starożytnej Grecji, zakładającej przede wszystkim umiarkowanie i szlachetną prostotę, połączoną z lekkością całej struktury budynku. Niebagatelny wpływ na odejście od wzorców barokowych w Anglii i Francji miał również gwałtowny rozwój mieszczaństwa, który pociągnął za sobą konieczność stworzenia nowego typu budynków i placów użyteczności publicznej, dla których najbardziej adekwatnym wzorcem okazały się starożytne agory i forum.

Cechą charakterystyczną budowli klasycyzujących było wpisanie ich w zwarty plan kwadratu lub prostokąta (a więc rezygnacja z barokowego planu koła), jak i wzorowane na starożytności kolumnady i portyki przyozdabiające frontony. Wszelkiego rodzaju konstrukcjom miała przyświecać zasada prostoty i harmonii, stąd bardzo szerokie zastosowanie kompozycji symetrycznych oraz rezygnacja z bogatego zdobnictwa.

Przemiany w życiu społecznym Francji końca XVIII wieku, zwłaszcza jej znaczne uprzemysłowienie, wymogły również nową organizację przestrzeni publicznej odpowiadającą potrzebom obiektów przemysłowych i ich obsługi. Na ten okres przypada też gwałtowny wzrost ilości budynków przeznaczonych na szpitale, teatry, muzea czy szkoły, których wnętrza charakteryzowały się podziałem na duże, jasne sale o bardzo ascetycznym zdobnictwie, z płaskimi lub kasetonowymi sufitami. Sam Paryż został również uporządkowany architektonicznie poprzez przebudowę i poszerzenie ulic, budowę nowych mostów oraz powiększenie liczby placów.

W Anglii neoklasycyzm odcisnął najbardziej charakterystyczne znamię na architekturze wiejskich posiadłości, ozdobionych obowiązkowo portykiem wzorowanym na budowlach starożytnych, ale od tyłu otoczonych ogrodem, który miał sprawiać wrażenie dzikiego, przez co przeciwstawiano się wzorcowi idealnie uporządkowanego ogrodu francuskiego.

W Polsce epokę klasycyzującą w architekturze nazywa się stanisławowską, od imienia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który swoim protektoratem umożliwił wprowadzanie nowych rozwiązań w zabudowie przestrzeni miejskiej. Za szczytowe dokonanie tego kierunku uznaje się przebudowę Zamku Królewskiego w Warszawie, która nadała jego salom monumentalnej powagi i harmonii. Drugą niezwykle udaną inwestycją była przebudowa Ujazdowa i Łazienek, których konstrukcja nabrała z kolei typowej dla budynków starożytnych lekkości.

Jednym z najbardziej znanych budynków klasycystycznych w Polsce jest również warszawski Belweder.