Motywy średniowieczne - nawiązania do średniowiecza w literaturze polskiej późniejszych epok

Nazwa epoki - „średniowiecze” - została wymyślona przez przynależną do niej generację dla podkreślenia wiary w to, iż jest okresem przejściowym pomiędzy pierwszym przyjściem Chrystusa, a Jego ponownym zstąpieniem. Późniejsze epoki powtarzały tę nazwę w kontekście przekonania o ciemnocie i zacofaniu ówczesnego życia społecznego, kulturalnego i religijnego, niemniej jednak średniowiecze, dzięki swej różnorodności i nośności wielu motywów, stało się inspiracją dla wielu wybitnych twórców późniejszych epok.

Epoka oświecenia niejako już z nazwy stała w zdecydowanej opozycji wobec osiągnięć wieków średnich, ale to właśnie tutaj odnajdujemy jedno z najbardziej popularnych w literaturze polskiej dzieł inspirowanych kulturą i obyczajowością tamtego okresu. Dyptyk „Monachomachia” i „Antymonachomachia” Ignacego Krasickiego został stworzony w duchu niezwykle popularnego w średniowieczu gatunku literackiego, jakim były kroniki, opowiada bowiem dzieje pewnego zakonu z czasów króla Popiela w prześmiewczym stylu, utrzymanym w estetyce narracji heroicznej, czym nawiązywał również do niesłabnącej w średniowieczu popularności epopei. Krasicki wyśmiewa tutaj bardzo powierzchowną, nie mającą wiele wspólnego z głęboką wiarą religijność staroświeckich braciszków, apelując w ten sposób o wpuszczenie również w struktury Kościoła ducha pozytywnych przemian, których był wielkim propagatorem zarówno w tworzonej przez siebie literaturze, jak i w rzeczywistym życiu społeczno-politycznym.

Prawdziwy „renesans” średniowiecznych form i motywów przyniosła jednak dopiero epoka romantyzmu. Nawiązywano tutaj szczególnie mocno do mistycyzmu średniowiecza z jego irracjonalizmem spod znaku św. Augustyna i dewocyjną pobożnością, w której nierzadko miejsce Boga zajmowała ciemiężona przez zaborców Ojczyzna. Tematy i formy zaczerpnięte z wieków średnich służyły częstokroć romantykom do stworzenia swego rodzaju „płaszcza historycznego”, pod którym przemycano komentarz dla zupełnie aktualnych wydarzeń i konkretne, bardzo buntownicze wobec zaborców apele. Jednym z najwybitniejszych przykładów wykorzystania takich motywów w literaturze polskiej jest „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza, którego akcja rozgrywa się w czasie wojen krzyżackich. Poeta wykorzystał przy tworzeniu swego wiekopomnego dramatu elementy takich gatunków, jak epos rycerski, kronika, pieśń, jak również ballada - bardzo popularna w średniowiecznej literaturze Europy Zachodniej, a na gruncie polskim właśnie w romantyzmie przetworzona w utwory o najwyższej artystycznej próbie. W historii litewskiego żołnierza Mickiewicz zawarł wezwanie do narodu polskiego, by z zaborcą walczyć wszelkimi możliwymi sposobami, rezygnując nawet z przyzwoitości, szczerości i honoru, bowiem wartością najwyższą miała być wolna Polska.

Podobne elementy odnajdujemy również w „Marii” Antoniego Malczewskiego, nazywanej częstokroć „powieścią gotycką” ze względu na panujący w utworze mroczny, pełen śmierci nastrój oraz służącego za kanwę dla opowieści wątku rycerskiego. Nieco innym typem inspiracji epoką średniowiecza były natomiast utwory naszych wieszczów utrzymane w stylistyce baśni, czy też legendy - ballada „Lilije” Adama Mickiewicza oraz „Balladyna” Juliusza Słowackiego, rozgrywające się w czasach pierwszych królów. Atmosfera, obyczaje i obrzędy Polski Piatów stały się również inspiracją dla fantastycznego cyklu powieściowego Ignacego Kraszewskiego pt „Stara baśń”.

W epoce Współczesności jednym z najwybitniejszych „piewców” motywów średniowiecznych okazał się Stanisław Grochowiak, który w cyklu poetyckim „Menuet z pogrzebaczem” nawiązywał do najważniejszych w tej epoce form i tematów. Tytułowy utwór zbioru został osnuty wokół motywu niezwykle popularnego w średniowieczu „dance macabre” - „tańca śmierci” - ujmującego w groteskową formę wizję zrównania wszystkich ludzi przez utylitarną, upersonifikowaną Śmierć. Tom został ponadto utrzymany z estetyce turpistycznej, bardzo popularnej i szeroko stosowanej w wiekach średnich, których literatura i sztuka stawiała sobie za cel stałe przypominanie odbiorcom o marności, kruchości i ulotności ludzkiego życia, niezależnie od swego kształtu doczesnego znajdującego zawsze identyczny dla wszystkich finał.