Mikołaj Sęp-Szarzyński a początki baroku w Polsce

Jan Błoński - wybitny historyk literatury, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego -  w 1967 napisał swoją pracę habilitacyjną, która w dużej mierze przyczyniła się do upowszechnienia wiedzy o Sępie-Szarzyńskim. Książka pt.: „Mikołaj Sęp-Szarzyński a początki baroku w Polsce” jest uważana za najważniejszą monografię dotyczącą twórczości metafizycznego poety.

Istnieje wiele sporów na temat przynależności Sępa-Szarzyńskiego do konkretnej epoki literackiej. Zazwyczaj umieszcza się go w baroku, ze względu na użycie charakterystycznych dla tej epoki środków stylistycznych oraz podejmowanie typowych tematów związanych z upływem czasu oraz przemijaniem wartości materialnych.

Jednak chronologia mówi nam co innego. Sęp-Szarzyński urodził się w czasie największego rozkwitu literatury renesansowej, jego działalność przypadła na lata prężnego rozwoju poezji Jana Kochanowskiego, od której była przecież tak różna. Za przynależnością do renesansu świadczy wszechstronne wykształcenie młodego twórcy, pisanie nie tylko w języku polskim, ale także po łacinie, no i oczywiście lata życia - Sęp-Szarzyński mimo, iż był o mniej więcej dwadzieścia lat młodszy od mistrza z Czarnolasu, umarł dwa lata wcześniej. Tom jego poezji  pt.: „Rytmy abo wiersze polskie” został wydany przez brata poety już jego śmierci.

Mikołaj Sęp-Szarzyński razem z Sebastianem Grabowieckim uważani są za prekursorów polskiej poezji barokowej. Jej zapowiedzią była tzw. poezja metafizyczna, którą parali się wyżej wymienieni twórcy. Była ona zasadniczo różna od prezentowanej przez twórców renesansowych. Stawiała na niepokój podmiotu lirycznego, wewnętrzne rozchwianie, dylematy moralne i poszukiwanie oparcia w Bogu. Stosowała słownictwo zaczerpnięte z nauki, teologii, czy filozofii. Jej przedstawicielem na polu liryki angielskiej był John Donne.

Twórcy, jeżdżąc po krajach europejskich, w których nurt barokowy był już dosyć dobrze znany, podchwytywali koncepty oraz nieznane wcześniej formy i adaptowali je na grunt polski. Barok objawił się u nas w specyficznej formie. Był on mieszanką wpływów zagranicznych i polskiej tradycji sarmackiej.

Sęp-Szarzyński nie jest już tak stały religijnie, jak jego renesansowi poprzednicy. Uważa się, iż poeta po wcześniejszym optowaniu za protestantyzmem, zmienił zapatrywania na sferę religii i stał się katolikiem. Wiara nie była już więc sprawą oczywistą, pojawiło się wiele wątpliwości dotyczących kwestii moralności ludzkiej. W wierszach poety bardzo wyraźnie uwidaczniają się elementy świadczące o wewnętrznym rozdarciu podmiotu lirycznego.

Barok był epoką dynamiczną, w przeciwieństwie do statycznego odrodzenia. Człowiek tej epoki także pozostawał daleki od spokoju wewnętrznego. Targały nim emocje wywołane przez niepokoje w sferze politycznej i filozoficznej. Zamęt w różnych dziedzinach społecznych, przekładał się oczywiście na stan duchowy twórców literatury. Po względnie spokojnym okresie dobrobytu renesansowego, przyszedł czas na spory rodów magnackich,  potyczki między dynastiami rządzącymi i osłabienie gospodarki. Przemiany polityczne i ekonomiczne z pewnością przyczyniły się do zmiany optyki poetów XVII wieku. Wielkimi krokami zbliżała się także kontrreformacja zapoczątkowana soborem w Trydencie.

Mikołaj Sęp-Szarzyński znajdował się zapewne w bardzo trudnej sytuacji zarówno światopoglądowej, jak i literackiej. Żyjący na przełomie dwóch skrajnych w swych postawach epok, musiał podjąć szereg skomplikowanych decyzji pozwalających mu odnaleźć się w błyskawicznie zmieniającym się świecie. Owe rozterki widoczne są w jego wierszach opowiadających o wewnętrznym rozdarciu podmiotu lirycznego i niepokojach egzystencjalnych, co nie uwidaczniało się tak mocno w poezji twórców odrodzenia.