Stefan Żeromski - charakterystyka twórczości

Stefan Żeromski (ur. 1864 r., zm. 1925 r.) to słynny polski prozaik, dramatopisarz i publicysta . W długoletniej karierze pisarskiej używał różnych pseudonimów: Maurycy Zych, Stefan Iksmoreż, Józef Katerla.

Urodzony w Strawczynie. W 1874 rozpoczął naukę w kieleckim Gimnazjum Miejskim, następnie w Instytucie Weterynarii w Warszawie (Żeromski nie zdał egzaminu maturalnego ze względu na zły stan zdrowia, lecz uczelnia ta nie wymagała tego dokumentu). Pracował początkowo jako guwerner, następnie zatrudnił się w uzdrowisku w Nałęczowie, które stało się wzorem dla Cisów z „Ludzi bezdomnych”. Pracował również jako pomocnik bibliotekarza w  Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu. Styczność z eksponatami owego muzeum (głównie dotyczącymi emigracji popowstaniowej) dodatkowo poruszyła jego zainteresowanie tematyką patriotyczno-społeczną, czego wyrazem jest wiele z jego utworów, poruszających tę problematykę.  Żeromski bardzo wiele podróżował, obserwując życie wszystkich klas społecznych i krystalizując własne poglądy polityczne i społeczne, mające swoje odzwierciedlenie w jego działalności artystycznej.

Twórczość Żeromskiego posiada niezwykle silne zabarwienie emocjonalne. Niemożliwym jest rozgraniczenie jego aktywności pisarskiej i obywatelskiej. Trudne jest również jednogłośne zakwalifikowanie go do jakiegokolwiek zdefiniowanego kierunku czy prądu literackiego, jako że w wielkim stopniu czerpał zarówno z tradycji romantycznej, w której był wychowany, jak i założeń  pozytywistycznych oraz idei młodopolskich. Z całą pewnością bliska była mu postać romantycznej walki niepodległościowej i poświęcenia dla idei, jednak pozytywizm ze swoją filozofią utylitaryzmu i dydaktyki odcisnął równie mocne piętno na jego twórczości. Jeśli chodzi zaś o formę, często można spotkać się w jego utworach z niezwykle młodopolską skłonnością do – czasem bardzo brutalnego – realizmu.

Żeromski najczęściej podejmuje tematy aktualne w czasach mu współczesnych: głównie kwestie bolesnych problemów obecnych w społeczeństwie. Widoczne jest to w jego opowiadaniach. Począwszy od problemu walki narodowo-wyzwoleńczej i dramatu nielicznych pozostałych powstańców („Rozdziobią nas kruki, wrony...”) poprzez typowo pozytywistyczny konflikt wzniosłych ideałów równości w opozycji do zastałych poglądów hieratycznej budowy społecznej („Doktor Piotr”, „Siłaczka”) do nasyconych ciemną ironią wizji dramatu i tragizmu ludzkiego życia („O żołnierzu tułaczu”).

Jedną z ważniejszych pozycji w dorobku pisarskim Żeromskiego jest niewątpliwie powieść "Ludzie bezdomni", już w krótki czas po wydaniu uznana za dzieło przełomowe. Wciąż obecne w niej nuty ideologii romantycznej (problem realizacji idei kosztem własnego szczęścia) zostały w sposób zdecydowany skierowane na tory filozofii pozytywistycznej – na pierwszy plan wysuwa się swoisty imperatyw heroizmu w dążeniu do poprawy życia w sferze społecznej. "Ludzie bezdomni" to pozycja ciekawa również od strony stylistycznej: obecna w powieści niejednolita i fragmentaryczna narracja znajdzie swoją kontynuację w kolejnych utworach autora.

Jako człowiek zanurzony w kilku tradycjach i nurtach literackich równocześnie, Żeromski jasno pojmował nieustającą zależność pomiędzy historią i współczesnością. Stąd często ukazywał problemy swojej codzienności (konflikty społeczne i etyczne, tragizm i ironia nieustannie obecne w życiu człowieka) ukryte w swych powieściach historycznych. Te ostatnie (takie jak "Popioły" i"Wierna Rzeka") podejmują tematykę powstaniową (widoczne doświadczenia pisarza z okresu pracy w muzeum rapperswilskim). Utwory prezentują szeroką panoramę społeczeństwa polskiego (a więc tematyka stricte pozytywistyczna), obrazując różne sposoby pojmowania rzeczywistości. Żeromski ukazuje również w sposób bardzo dosadny horror wojny, prezentując swój kunszt z zakresu portretowania naturalistycznego, znanego nam już z opowiadania "Rozdziobią nas kruki, wrony...".

Późniejsza twórczość autora charakteryzuje się coraz bardziej narastającą atmosferą pesymizmu. Utwory napisane po rewolucji roku 1905 świadczą o coraz mocniejszym jego przekonaniu o bezsensie i daremności trudów jednostki, o nieuchronnej porażce wszelkich starań z zakresu budowy sprawiedliwego porządku w sferze społeczeństwa. Odzyskanie niepodległości przyniosło chwilowy przypływ nadziei (jego odbiciem idealistyczne teksty publicystyczne Żeromskiego, takie jak "Organizacja inteligencji narodowej" 1919, "Snobizm i postęp" 1923) i wiary w doktryny socjalizmu i ogólnospołecznych postaw społecznikowskich. Oczywiście założenia te były utopią, a złudzenia autora dość szybko zostały rozwiane przez rzeczywistość, czego świadectwem jest jego najbardziej chyba znana powieść, "Przedwiośnie". Przedstawiona w utworze wizja rewolucji była ostrzeżeniem przed demagogią socjalistów oraz niewystarczającymi staraniami z zakresu działalności organicznikowskiej.

We wszystkich utworach Żeromskiego uderza niezwykła trafność w kreowaniu osobowości bohaterów. Widoczny jest pewien wspólny mianownik pomiędzy nimi – jest nim swoista moralność i pewien wewnętrzny imperatyw, charakterystyczny dla epoki. Postaci Żeromskiego egzystują w świecie, w którym jedynym sposobem na osiągnięcie zadowalającej moralności jest powzięcie odpowiedniej decyzji i ona właśnie determinuje ich humanizm.

Zawsze ściśle związany z duchowym rozwojem kraju, Żeromski zasłużył się między innymi powołaniem do życia Straży Piśmiennictwa Polskiego, Związku Zawodowego Literatów Polskich, polskiego PEN Clubu. W dowód uzania otrzymał mieszkanie na Zamku Królewskim w Warszawie. Nazwany został Sumieniem Polskiej Literatury. Po wieloletniej walce z gruźlicą zmarł na serce w Warszawie w roku 1925.