Motyw przemijania - opracowanie na podstawie utworu „Daremne żale” Adama Asnyka i innych dzieł literackich

Motyw przemijania w najrozmaitszych formach towarzyszył literaturze od jej zarania. W twórczości starożytnej nieustannie przypominano o krótkości ludzkiego życia, w świetle której człowiek powinien każdego dnia zabiegać o swoją chwałę i dobrą pamięć potomnych. W Biblii, zwłaszcza w księgach Starego Testamentu, aspekt przemijalności wiązał się głównie z motywem marności wszystkiego, co ziemskie w stosunku do życia wiecznego, które w swojej niezmienności pozostanie na zawsze doskonałe.

W średniowieczu temat przemijalności wiązał się z motywem „vanitas” - konstatacji, iż wszystko, co ziemskie, jest marnością ze względu na swój ulotny charakter. Jednym z najsłynniejszych utworów literatury światowej poruszających taką problematykę, jest „Wielki Testament” Francoisa Villona, wymieniający zjawiska i osoby, które wczoraj uważane były za wielkie, a dziś są nicością, zupełnie jak „niegdysiejsze śniegi”.

Na niwie polskiej literatury okresu odrodzenia najbardziej symptomatycznym utworem poruszającym temat przemijania jest wiersz Daniela Naborowskiego „Krótkość żywota”, który poprzez zastosowanie litotyzacji sprowadza długość ludzkiej egzystencji do szeregu najmniejszych jednostek: „Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt - żywot ludzki słynie”.

Naborowski zwraca w nim uwagę na nieustanny bieg czasu, który wszystko zmienia i nad niczym nie zatrzymuje się na dłużej. Poddany jego działaniu człowiek w mgnieniu oka z dziecka staje się starcem, a z żywego martwym, i tylko ta zależność jest wartością stałą w świecie doczesnym.

W literaturze nowożytnej często podkreślanym aspektem przemijania było zderzenie starości, jako stanu stagnacji we własnych wspomnieniach i dawnych wartościach, z młodością, która w żwawym biegu dążyła ku przyszłości wierząc, że może ją dowolnie zmieniać i kształtować. Taki wątek porusza m.in. utwór Adama Asnyka „Daremne żale” utrzymany w stylistyce liryki apelu, który podmiot liryczny kieruje pod adresem starszego pokolenia - romantyków. Zwraca ich uwagę na oczywisty fakt niemożności powrotu do tego, co już się wydarzyło, stąd też zapatrzenie w przeszłość i przebrzmiałą glorię nie niesie ze sobą żadnych konstruktywnych aspektów. Świat biegnie cały czas do przodu i nikt nie może go zatrzymać, a tym bardziej cofnąć. Taki jest naturalny stan rzeczy, należy więc porzucić „daremne żale” nad utratą tego, co już minęło, i wespół z nowym pokoleniem ruszyć naprzód.

Bardzo ciekawy aspekt przemijania poruszył również w swej monumentalnej powieści pt. „Czarodziejska góra” Tomasz Mann. Główny bohater, Hans Castorp, zdaje sobie sprawę z własnej przemijalności dopiero w mistycznym sanatorium, gdzie podczas zabawy aparatem do prześwietleń ma okazję zobaczyć kości swojej dłoni - tej samej, która dziś obleczona jest w młodą, rześką skórę, a jutro w postaci kilku kawałków wapienia spocznie w ziemi. W „Czarodziejskiej górze” przemijalność nabiera nowego wymiaru, stanowiąc w pewnym sensie „cichego wroga” bohaterów powieści, który niezauważalnie podkrada im coraz większe interwały czasu, przybliżając do śmierci i zapomnienia.