Pozytywizm - praca organiczna. Definicja pojęcia i jego wykorzystanie

Po upadku powstania styczniowego Polacy stanęli przed wielkim dylematem, okazało się bowiem, że działania zbrojne nie przynoszą żadnych skutków, a co więcej – pogarszają jeszcze bardziej sytuację w kraju. Zrozumiano, że aby odzyskać niepodległość, należy uciec się do innego sposobu; należy najpierw naprawić to, co niedoskonałe, uzdrowić społeczeństwo, oświecić je i odpowiednio przygotować nie tylko zbrojnie, ale i mentalnie do podjęcia kolejnej próby wyzwolenia ciemiężonego państwa. Pozytywiści podjęli więc trud modernizacji i edukacji społeczeństwa. Ich działaniom patronowały cztery programowe hasła: praca organiczna, praca u podstaw, asymilacja Żydów oraz emancypacja kobiet. Były to hasła społecznego programu pozytywistów warszawskich, którym przyświecał jeden główny cel: ukształtowanie świadomości narodowej inteligencji polskiej.

Praca organiczna była programem opozycyjnym wobec jakichkolwiek działań zbrojnych. Jej początki sięgają działalności oświeceniowego Towarzystwa Republikanów Polskich oraz Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Po upadku powstania listopadowego zyskała dużą popularność na terenie zaboru pruskiego, a następnie – po klęsce powstania styczniowego – w zaborze rosyjskim, gdzie była podstawową i jedyną formą działania. Główni przedstawiciele nurtu to Dezydery Adam Chłapowski oraz Karol Marcinkowski.

Nazwa hasła nawiązuje do poglądu pozytywistów, który zakładał traktowanie całego społeczeństwa jako jednego organizmu. Aby mógł on sprawnie funkcjonować, wszystkie jego organy musiały być zdrowe i w założeniu powinny harmonijnie współpracować. Chodziło więc o rzetelną, sumienną pracę całego narodu. Bez względu na wojny, epidemie, klęski żywiołowe organizm społeczny musiał nieustannie funkcjonować. Pozytywiści wyróżniali trzy główne organy: wytwarzające – do nich zaliczali się rolnicy, nauczyciele, uczeni, artyści, rodzina – wymieniające, a więc: kupcy, pośrednicy, bankowcy, język oraz literatura, a także –  regulujące: rząd, kościół oraz kapitaliści. Tylko ich wzajemna współpraca zapewniała efektywność i optymalność. Z kolei Bolesław Prus, idąc za Spencerem, porównywał terytorium państwa do szkieletu, handel do krwiobiegu, zaś pieniądze do czerwonych krwinek. Uważał, że skoro w  przyrodzie obowiązuje prawo walki o byt, to – analogicznie –  w społeczeństwie obowiązuje prawo wzajemnego wspierania się i wymiany usług.

Podstawą pracy organicznej był utylitaryzm. Podkreślano konieczność polepszenia bytu społecznego i podniesienia poziomu cywilizacyjnego, ekonomicznego i gospodarskiego kraju, który pozostawał daleko za Zachodem. Zakładano więc rozliczne towarzystwa rolnicze, nowe szkoły, placówki oświatowe. Praca organiczna stała się także jednym z tematów wielu pozytywistycznych utworów. Wystarczy wspomnieć choćby: „Nad Niemnem” Orzeszkowej, „Lalkę”, „Kroniki Tygodniowe” Prusa czy „Humoreski z Teki Worszyłły” Sienkiewicza.