Franz Kafka „Proces” - filozofia egzystencjalna w powieści - opracowanie

Józef K., główny bohater „Procesu”, w dniu swoich trzydziestych urodzin zostaje aresztowany. Mimo usilnych starań nie udaje mu się dowiedzieć, co jest przyczyną i jakie zarzuty są mu stawiane. Pozornie w jego życiu zmienia się niewiele, ponieważ nadal może chodzić do pracy, spotykać się z różnymi ludźmi, wykonywać swoje obowiązki. Jednak świadomość toczącego się przeciwko niemu śledztwa zmusza go do podjęcia prób wyjaśnienia przyczyn wszczęcia procesu. Absurdalność tej sytuacji jest parabolą ludzkiego życia. Niepewność i poczucie zagrożenia wskazują na związki z filozofią egzystencjalną.

Egzystencjalizm to kierunek ujmujący ludzkie życie w kategoriach absurdu. Człowiek nie zna celu ani przyczyny swojego życia. Skazany jest na niepewność i konieczność podporządkowania się normom społecznym. Świat pełen jest różnych zagrożeń, które spadają na człowieka niespodziewanie. Jednostka jest wobec nich bezsilna. Ostatecznym kresem życia jest śmierć, człowiek musi żyć w poczuciu jej nieuchronności. Takie podejście jest wyjątkowo pesymistyczne, życie jawi się jako pasmo cierpień, które nie zmierza do żadnego celu.

Franz Kafka interesował się pracami duńskiego filozofa Sörena Kierkegaarda, który jest uznawany za jednego z twórców egzystencjalizmu. Kierkegaard nie stworzył spójnego sytemu filozoficznego, ale w jego pracach nieustannie powraca lęk przed śmiercią. Chwilowość ludzkiego życia ukazywał jako absurd. Paradoksem określał ludzką śmiertelność w obliczu wieczności Boga i świata. Ludzka egzystencja okazuje się bezcelowa.

Bezcelowe okazują się też wysiłki Józefa K. Mimo absurdalności sytuacji, w jakiej się znalazł, próbuje walczyć. Nie wie, kto ani o co go oskarża, ale gotów jest udowodnić swoją niewinność. Angażuje się w toczący się proces tak bardzo, że zaniedbuje swoje obowiązki, choć dotąd praca była całym jego życiem. Wszelkie wysiłki bohatera okazują się bezowocne – gdyby był zupełnie obojętny i od początku poddał się losowi, proces zakończyły się tak samo. Czy Józef K. w ogóle miał szansę obrony? Być może gdyby w końcu się nie poddał, zdołałby się ocalić.

Zasadnicze znaczenie ma tajemniczość całego zajścia. Brak jakikolwiek informacji. Oskarżenie spada na Józefa K. nagle, znikąd, zupełnie niespodziewanie. Właśnie tak postrzegali życie egzystencjaliści – jako irracjonalne, nielogiczne. Kara nie jest wynikiem winy, trudno więc oczekiwać sprawiedliwości. Szukając sensu w tak pojmowanej egzystencji, filozofowie wskazywali na konieczność walki mimo wszystko. Sprzeciwianie się absurdowi rzeczywistości stanowiło jedyny sens ludzkiego życia. Walka nadawała życiu wartość. Józef K. podejmuje walkę, początkowo stara się dowieść swojej niewinności. Stawia się na przesłuchaniu i odważnie dowodzi swoich racji. Przychodzi do sądu nawet nie wzywany, szuka pomocy u adwokata i znajomych. Wszystko to jednak na nic. Wyrok zapada właściwie bez jego udziału, Józef K. zostaje zamordowany, do końca nie wiedząc przez kogo i dlaczego. Jego ostatnia myśl dotyczy tego, że ginie niczym pies.

Okoliczności, w jakich znalazł się Józef K., można tłumaczyć na wiele sposobów. Często są odczytywane jako życie w państwie totalitarnym, gdzie jednostki są zniewolone przez system. Ale tytułowy proces może oznaczać każde zło, jakie czyha na człowieka. Tak samo nieuzasadniona jest choroba, utrata bliskich czy wojna. Nie każde nieszczęście jest wynikiem jakiejś winy. „Proces” to także opowieść o ograniczeniach, jakie narzuca na nas społeczeństwo, konieczność stosowania się do odgórnie ustalonych praw i norm, z którymi nie zawsze się zgadzamy i których często nie rozumiany.

Utwór można też odczytać w świetle filozofii egzystencjalnej jako metaforę ludzkiego życia, gdzie sędzią jest Bóg – to on z góry wydał wyrok śmierci na każdego człowieka. Proces to ludzkie życie, ale niezależnie od tego, jak człowiek postąpi, czy będzie walczył, czy się podda, wyrok jest jeden i nic go nie zmieni.