Portrety Szatana w literaturze młodopolskiej - omów temat na wybranych przykładach

Postać Szatana pojawia się niezwykle często w poezji i prozie młodopolan. Jego złowroga osoba była przedstawiana na różnorodne sposoby. Zainteresowanie modernistów magią, okultyzmem, satanizmem zaowocowało w wiele dzieł traktujących o przemożnym ,,Księciu Ciemności”. Dość wspomnieć utwory Stanisława Przybyszewskiego, Tadeusza Micińskiego, czy nawet Jana Kasprowicza, by pokazać jak różne oblicza miał on w literaturze młodopolskiej.

Przybyszewski niezwykle żywo interesował się zagadnieniami mrocznej strony świata, jego utwory uważane są zresztą za pierwsze na gruncie polskim dzieła satanistyczne. Obsesja satanistyczna ciągle powraca w jego powieściach: ,,Dzieci szatana”, ,,Synowie ziemi”, Homo sapiens”, ,,Synagoga Szatana” to teksty, w których ,,kapłan negacji” przedstawia własną filozofię na temat upadłego Anioła. Przybyszewski uważał, że Szatan był przed Bogiem, bo pierwotną rzeczą na świecie jest zło, a dokładniej ból, który wydał owoc zła. Książę Ciemności włada światem i góruje nad Bogiem, nie jest jednak szczęśliwy, bowiem zadając ból i cierpienie sam mu podlega. Przybyszewski pisał o nim ,,Szatan jest pierwszym filozofem i pierwszym anarchistą. Ale jest też przeznaczeniem nieukojonym, ciemnym, pełnym męczarni przeznaczeniem wydziedziczonych (…) Jest bogiem biednych i głodnych, bogiem niezadowolonych i ambitnych, bogiem natury i instynktów, które tylko zła pragną, bogiem potępieńców i tych, co szukają: bo szukać znaczy zgubić Boga(…)”. Szatan ,,Nowego Mesjasza literatury” jest wielkim buntownikiem, który pomimo całej swej potęgi i mocy cierpi tak jak człowiek, stąd też określenie ,,smutny szatan” często kojarzone z koncepcją Przybyszewskiego. Uważał on również, że to właśnie Szatan obdarował ludzi nauką, filozofią, zainspirował człowieka do odkrywania świata, a dzięki niemu można poznać tajniki życia, poprzez niego można dokonać wszystkiego i to zupełnie bezkarnie.

Nieco inaczej na postać upadłego Anioła zapatrywał się T. Miciński. Jego najsłynniejszy utwór z tomu ,,W mroku gwiazd” to wiersz pt.: ,,Lucyfer”. Poeta rysuje sylwetkę Księcia Ciemności zanurzoną w dysonansach. Podobnie jak u Przybyszewskiego Szatan nie jest w pełni szczęśliwy. Ma bowiem świadomość własnej niemocy w konfrontacji z wszechmocnym Bogiem, wie, że jego występek skazał go na wieczne potępienie, musi brnąć dalej w otchłań zła, bo tylko to pozwala mu egzystować. Określa siebie ,,promieniem bożym”, ,,piorunem burz”, ,,grobowcem ciszy”. Jest więc pełen sprzeczności, niejednoznaczność, jest wewnętrznie rozdarty. Jego oblicze jest pełne trupiej bladości, ukrywa je, wstydzi się go. Jest potężny i słaby, gwałtowny i spokojny.  Jego największym wrogiem jest Słońce - światłość, które wielbi Boga, jego wielkiego przeciwnika i nieprzyjaciela.

W utworach Jana Kasprowicza pochodzących z drugiego, modernistycznego etapu twórczości, pojawia się nierzadko postać Szatana. W szczególności w ekspresjonistycznych cyklach hymnów: ,,Ginącemu światu” oraz ,,Slave Regina” Lucyfer zajmuje ważne miejsce. Poeta kreuje m.in. w utworze pt.: ,,Dies irea” oraz ,,Święty Boże, Święty mocny” Boga, który obojętnie spogląda na cierpienie i ból ludzi, który jest bezlitosny i bezwzględny w wymierzaniu sprawiedliwości. W takiej sytuacji, zdaje się mówić poeta, jedyne, co pozostaje człowiekowi to schronienie się pod opiekę Szatana, który przynajmniej interesuje się światem. W hymnie ,,Święty Boże” to właśnie Lucyfer zajmuje miejsce Boga, zapełnia po Nim pustkę i to właśnie jemu podmiot liryczny oddaje pokłon i składa cześć. Szatan zarzuca nad światem swoją ,,podstępną sieć”, ,,przekleństwami znaczy swoją drogę”, zasiewa ziarna nienawiści i zła w duszach człowieczych, jednak w konfrontacji z nieczułym, niemiłosiernym Bogiem to on zwycięża walkę o duszę ludzką.

Motyw Szatana pojawiał się niezwykle często w utworach modernistów. Źródeł tego żywego zainteresowania postacią ,,Złego” należy upatrywać w młodopolskich fascynacjach satanizmem, spirytualizmem, demonizmem, siłami tajemnymi - to właśnie one stawały się inspiracją dla tworzenia coraz to nowych wizerunków Księcia Ciemności.