Znaczenie pojęcia „nirwana” - buddyzm i jego elementy w Młodej Polsce

Pojęcie nirwany pochodzi z terminologii używanej w religiach hinduistycznych, a jego współczesne – najbardziej powszechne – użycie pozostaje najbliższe buddyjskiej teorii na temat istnienia. Tłumaczy ona zjawisko nirwany jako stan wyzwolenia od cyklu narodzin i śmierci (samsary), które możemy rozumieć jako całkowite wyzwolenie się umysłu, polegające na zatrzymaniu stawania się. Stąd też literalnie termin „nirwana” tłumaczony jest jako „zgaśnięcie”, co najpełniej odpowiada jego charakterowi, nie chodzi tu bowiem ani o cielesną śmierć, ani o ostateczne zaniknięcie władz umysłowych, ale o ich przemianę w inny od codziennego stan – podobnie gasnący ogień nie zanika zupełnie w naturze, a jedynie zmienia się w inny stan skupienia, niedostrzegalny dla ludzkiego oka, ale stale obecny w postaci unoszących się wokół cząsteczek powietrza.

W religii buddyjskiej osiągnięcie stanu nirwany jest możliwe jedynie poprzez całkowite wyeliminowanie stanu niewiedzy jako zjawiska implikującego cierpienie, które zaburza ludzką karmę. Można więc powiedzieć, że nirwana stanowi coś w rodzaju ostatecznego oświecenia, całkowitej wiedzy na temat siebie samego i otaczającej rzeczywistości, które prowadzi do transcendentnego, niczym niezakłóconego szczęścia. Drogą do poszukiwania tego stanu jest natomiast głęboka medytacja, znacznie wykraczająca poza znaczenie, jakie przypisujemy refleksji w świecie zachodnim – buddyjscy mnisi poszukują nirwany w mistycznych praktykach mających na celu ograniczenie przyziemnej świadomości, wykroczenie ponad nią, sięgnięcie do najgłębszych pokładów swojego „ego”.

W zlaicyzowanej formie, jaka stała się popularna w Europie pod koniec XIX wieku, nirwanę rozumiano głównie jako transcendentny stan wyzwolenia ciała i ducha z przyziemności, pewnego rodzaju ucieczkę świadomości w nicość, ponieważ ta – z racji pustki, która ją „konstytuuje” – jest wolna od wszelkich problemów i trosk. Ów stan nie wiązał się zasadniczo z przyziemnie rozumianą rozkoszą, gdyż ta również nie mogła funkcjonować w całkowitej pustce, przyjemność z przebywania w stanie nirwany wiązała się więc głównie z brakiem cierpienia i całkowitym zapomnieniem.

Wśród młodopolskich artystów zapanowała pewnego rodzaju „moda” na nirwanę jako ratunek przed przytłaczającym ich światem, którego schyłkowość, nihilizm i brak nadziei na odnalezienie obiektywnie rozumianego szczęścia i spokoju zmuszał do poszukiwania ukojenia na drodze alternatywnej. W obliczu niemożności osiągnięcia rzeczywistego, cielesnego i w pełni wymiernego zadowolenia, twórcy zaczęli poszukiwać go w wymiarze duchowym.

Cyganeria artystyczna najczęściej dążyła jednak do nirwany nie na drodze głębokiej buddyjskiej medytacji, ale poprzez stan upojenia generowany przez mocne alkohole (szczególnie niezwykle popularny w owym czasie absynt) oraz narkotyki. Ślady takich poszukiwań nirwany w polskiej literaturze możemy odnaleźć m.in. w twórczości Stanisława Przybyszewskiego, Kazimierza Przerwy-Tetmajera czy Witkacego.