Leopold Staff „Kowal” - interpretacja i analiza sonetu

Wiersz Leopolda Staffa pt.: „Kowal” pochodzi z debiutanckiego, wydanego w 1901 roku tomu poetyckiego tego twórcy. Cały cykl pozostaje pod wyraźną inspiracją filozofii Fryderyka Nietzschego, szczególnie zaś stworzoną przez niego postacią monumentalnego nadczłowieka – jednostki o nieskończonej potędze i możliwościach. Taką postacią jest również tytułowy bohater wiersza, stanowiący symbol aktywistycznej, pełnej witalności postawy wobec życia, którą Staff promował u początków swojej twórczości.

Pod względem formalnym „Kowal” odwołuje się do stale towarzyszącego twórczości tego poety klasycyzmu, został bowiem ujęty w ramy kunsztownego sonetu. Regularne, 13-zgłoskowe wersy kończą się krzyżowymi, dokładnymi rymami w tetrastychach, zaś w tercynach odpowiadają sobie pierwsze wersy obu strof, a pozostałe rymują się sąsiadująco.

Elementem klasycyzującym jest również tytułowy bohater wiersza ustylizowany na Hefajstosa – mitycznego boga ognia, kowali i złotników, pracowicie wykuwający fantastyczne rękodzieła w swojej kuźni we wnętrzu wulkanu. Do jego postaci odwołują nas atrybuty przestrzeni, w której pracuje podmiot liryczny wiersza: „bezkształtna masa kruszców”, „twarde, stalowe kowadło”, „grzmot młota”, wspomniany zostaje również wulkan jako porównanie dla piersi pełnej drogocennego materiału, z którego zostanie wykute kolejne dzieło.

Utwór został utrzymany w stylistyce liryki bezpośredniej, pierwszoosobowy podmiot liryczny opisuje bowiem samego siebie w momencie rozpoczęcia pracy nad swoim najważniejszym „narzędziem” – nad wykuwaniem własnego serca z „bezkształtnej masy kruszców drogocennych”. Jawi się wobec tego jako postać majestatyczna, obdarzona boską potęgą i siłą twórczą, pozbawiona jednak najbardziej istotnego elementu, który ma stanowić o pełni jego człowieczeństwa – duszy, zarówno czułej, jak i odpornej na najmocniejsze ciosy.

Wykuwane przez niego serce musi być „hartowne, mężne, dumne, silne”, w przeciwnym razie okaże się zbędne. W bezpośrednim zwrocie do swojego dzieła podmiot liryczny kieruje wobec niego przestrogę: „Lecz gdy ulegniesz, / serce, pod młota żelazem, / Gdy pękniesz, przeciw ciosom stali nieodporne: / W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne!”.

W pojęciu kowala lepiej jest więc nie mieć serca wcale, niż mieć takie, które ugnie się przed trudnościami życia i nie wytrzyma wielkości, jaką narzucą mu aspiracje i wielkie czyny, do których stworzony został podmiot liryczny. Najdobitniej klaruje on swoją postawę w ostatniej, podsumowującej strofie: „Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopowym razem, / Niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte, / Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte.”

Tutaj najwyraźniej widzimy echa nietzscheańskiej koncepcji witalizmu i aktywizmu, która wyklucza z otoczenia jednostki wybitnej jakąkolwiek słabość. To, co stanie na przeszkodzie ludzkiej wszechmocy, czeka wobec tego nieuchronna i bezwzględna zagłada z rąk cyklopa, którego postać nie tylko po raz kolejny zaznacza łączność świata przedstawionego ze starożytnym światem bogów i herosów, ale spełnia również pewną funkcję symboliczną. Cyklop był bowiem jednookim potworem o ogromnych rozmiarach i sile, pozbawionym jednak zdolności racjonalnego myślenia; podmiot liryczny zaznacza więc prymat siły nad wszelkimi innymi wartościami, będąc gotowym oddać „skażone niemocą” serce okrucieństwu bezmyślnej potęgi, jeśli to nie sprosta jego wymaganiom.

Niezwykle dynamiczną atmosferę wiersza podkreśla nagromadzenie epitetów (zarówno w formie przymiotników, jak i imiesłowów) oraz porównań, które w bardzo sugestywny sposób upodabniają przestrzeń zobrazowaną w wierszu do tej, jaką znamy z opowieści mitologicznych.