Powstanie listopadowe - przyczyny, przebieg i skutki

Powstanie listopadowe było pierwszym tak dużym zrywem narodowym od czasu powstania kościuszkowskiego i III rozbioru Polski.

Sytuacja Polski pod rządami zaborców była niezwykle trudna, zwłaszcza na terenach opanowanych przez Rosjan. W warunkach mocno ograniczonej wolności nieustannie tworzone były konspiracyjne grupy o charakterze spiskowym, ale również np. samokształceniowym (Wilno – Towarzystwo Filomatów, Zgromadzenie Filaretów). Działalność tego typu szybko, bo już na początku lat dwudziestych po ukazie carskim o zakazie organizacji tajnych związków, stłumiono. Spiskowali również wojskowi. Major Walerian Łukasiński w 1819 założył Wolnomularstwo Narodowe (od 1821 – Towarzystwo Patriotyczne). Organizacja ta, działająca w trzech zaborach, miała charakter typowo karbonarski. Jednak aresztowania z lat 1826 i 1827 doprowadziły do rozbicia związku. Udzielanie się w tajnych organizacjach łączyło się mocno z rozkwitem ideologii romantyzmu, która na terenach polskich miał szczególnie mocne oddziaływanie.

Wybuch powstania czerpał również przyczyny w kwestiach typowo politycznych. Restrykcje, jakie spadały na patriotów uświadomiły im, iż nadzieja o poszerzaniu autonomii nie zostanie zrealizowana. Ponadto czerpano wzorce z krajów zachodnich. Lipcowa rewolucja paryska zakończyła się powodzeniem, na zbroje powstanie zdecydowali się również Belgowie. Polacy, powodowani również strachem przed wykryciem licznych organizacji spiskowych, zdecydowali, że nastał odpowiedni moment na stawienie aktywnego oporu zaborcom.

Słaba organizacja i dosyć przypadkowa decyzja o wybuchu skutkowała zapanowaniem chaosu. Część wysokiej kadry oficerskiej nie zgadzała się na zbrojne wystąpienie i jako zdrajcy sprawy zostali zabici. Ponadto w Noc Listopadową (29.XI. 1830) nie udało się porwać księcia Konstantego, a Belweder i Arsenał zostały opanowane tylko dzięki szybkiej i zdecydowanej pomocy ze strony ludności cywilnej. Jednak Rosjanie, początkowo zaskoczeni tokiem wydarzeń wycofali się z Warszawy, więc rozpoczęto tworzenie zorganizowanej władzy powstańczej. Utworzona 30 XI Rada Administracyjna, którą utworzyli Adam Czartoryski, Joachim Lelewel i Józef Chłopicki, w grudniu przekształciła się w Rząd Tymczasowy i powierzyła temu ostatniemu stanowisko dyktatora. Chłopicki sprawował rządy dyktatorskie łącznie do 18.I. 1831 roku. W międzyczasie obrady rozpoczął polski sejm, który 25 stycznia ogłosił detronizację cara Mikołaja I i powołał 29 stycznia Rząd Narodowy z Czartoryskim i Lelewelem na czele.

Detronizacja cara była ewidentnym wyzwaniem rzuconym Rosjanom, którzy na początku lutego w liczbie 100  tys. żołnierzy wkroczyli na teren Kongresówki. Polska armia, choć teoretycznie powierzona w ręce Michała Radziwiłła, dowodzona była przez Chłopickiego. Początkowe walki pod Stoczkiem (14 II), Olszynką Grochowską (25 II) oraz ofensywa Prądzyńskiego (Dąb Wielki, Iganie), choć nie zawsze kończyły się zwycięstwami, hamowały jednak pochód armii rosyjskiej na Warszawę. Błędne decyzje naczelnego wodza gen. Jana Skrzyneckiego zatrzymały jednak będące w natarciu wojsko polskie, co wykorzystali przeciwnicy. Dokonali reorganizacji i w bitwie pod Ostrołęką (26 V) rozbili siły polskie. Przegrana w kluczowej potyczce spowodowała powszechne zniechęcenie i dezorganizację strony polskiej. Wzrost napięcia potęgowanego przez Towarzystwo Patriotyczne w Warszawie doprowadził do samosądu tłumu, na podejrzewanych o zdradę generałach. Względny spokój zapanował dopiero po powierzeniu dyktatury Janowi Krukowieckiemu, który spacyfikował Warszawę i rozwiązał Towarzystwo Patriotyczne. Nic jednak nie mogło już zapobiec porażce na froncie. 6 września Rosjanie rozpoczęli szturm na stolicę. Bohaterska obrona Woli przez Juliana Sowińskiego i fortu-redyty przez Juliana Ordona nie pozwoliła najeźdźcom na szybkie zdobycie miasta. Porażka była jednak nieunikniona.

Powstanie listopadowe, ze względu na słabą organizację, nierówny stosunek sił, zupełne pominięcie kwestii chłopskiej oraz nieudolne kierownictwo, nie miało szans się powieść.
Skutki powstania były wielowymiarowe. Zrozumiano znaczenie solidarności społecznej, dowódcy zdobyli doświadczenie, które później przekuwali w sukcesy (gen. Ben). Z drugiej jednak strony Polskę opuścić musieli wszyscy zaangażowani w powstanie; czyli głównie elita – szlachta i mieszczaństwo. Dodatkowo zaborcy uświadomili sobie, iż w ich interesie leży wzajemne zbliżenie i współpraca.

Powstanie listopadowe miało wielki wpływ na kształtowanie polskiego ducha narodowego. Objawiło się to zwłaszcza w działalności politycznej i kulturalnej Wielkiej Emigracji i postaci tj. Adam Mickiewicz, Adam Czartoryski, Joachim Lelewel, Juliusz Słowacki czy Fryderyk Chopin.