NSZ (Narodowe Siły Zbrojne) po upadku powstania warszawskiego

Przyspieszone rozpoczęcie przez dowództwo Armii Krajowej powstania warszawskiego w dniu 1. sierpnia roku 1944 dodatkowo spotęgowało chaos w strukturach, zupełnie nieprzygotowanych do powstania, Narodowych Sił Zbrojnych. Komenda Główna NSZ zdołała wydostać się z ogarniętej walką Warszawy i przenieść się do Częstochowy, ale sam pełniący obowiązki komendanta głównego mjr Nakoniecznikow pozostał w stolicy. Udało mu się wraz z ludnością cywilną opuścić otoczoną przez wojsko niemieckie Warszawę dopiero po upadku powstania, w październiku roku 1944, kiedy to powrócił na swoje stanowisko – podczas ponad miesięcznej nieobecności w sztabie zastępował go gen. bryg. w stanie spoczynku Tadeusz Jastrzębski.

Jednak w dniu 18. października mjr Nakoniecznikow został zastrzelony przez jednego ze swoich podwładnych, ponieważ usiłował przeforsować wielce niepopularny wśród członków NSZ pomysł podporządkowania się strukturom Armii Krajowej – usprawiedliwiając ten czyn kierownictwo NSZ zeznało, iż p.o. komendanta głównego dążył do uznania zwierzchności komunistycznej Armii Ludowej, co prawdopodobnie było oczywistą nieprawdą. Następcą brutalnie usuniętego dowódcy mianowany został mjr rez. Zygmunt Broniewski, który wkrótce po objęciu funkcji w dniu 20. października roku 1944 awansował na stopień generała brygady.

W tym samym czasie, obok zawirowań na najwyższym szczeblu dowództwa NSZ, miała miejsce także gruntowna reorganizacja ich struktur terenowych, wymuszona poniekąd zmianą sytuacji międzynarodowej oraz korektami w statusie ziem byłej II Rzeczpospolitej. Od lipca roku 1944 rozpoczęto proces zastąpienia dotychczasowego podziału struktur NSZ dwoma jednostkami organizacyjnymi: NSZ-Wschód na terenach sukcesywnie „wyzwalanych” przez Armię Czerwoną oraz NSZ-Zachód obejmującą ziemie pozostające wciąż pod okupacją hitlerowską. Na wschodzie jednak reforma nie przyniosła oczekiwanych rezultatów, ponieważ w wyniku zorganizowanej akcji służb radzieckich rozbita została tamtejsza lokalna struktura, włącznie z aresztowaniem przez NKWD, przewidzianego na dowódcę NSZ-Wschód, gen. Świecińskiego. Na zachód od linii frontu zwierzchnictwo nad NSZ przejął mjr rez. Zygmunt Broniewski, który w niedługim czasie zorganizował na podległym sobie terytorium sprawnie działająca siatkę Okręgów i oddziałów partyzanckich.

Zwycięski marsz wojsk radzieckich w kierunku Berlina i systematyczne wycofanie się Wermachtu (ofensywa wiosenna z roku 1945) spowodowały kolejne przemiany w strukturze organizacyjnej NSZ. Rada Polityczna NSZ-Zachód zastąpiona została przez tzw. Komitet Pomocniczy, cały obszar kraju podzielono na Inspektoraty: Wschód, Zachód i Południe, a Okręgi otrzymały nową, przystosowaną do sytuacji, numerację.

Jesienią roku 1945 formacje NSZ zostały praktycznie rozbite i pozbawione kadry dowódczej poprzez akcje prewencyjne i aresztowania dokonywane przez nowopowstały Urząd Bezpieczeństwa i NKWD. Dodatkowo destrukcyjny wpływ na NSZ miał proces masowego przenoszenia się resztek żołnierzy i oficerów w szeregi tworzącego się Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, zakończony formalnie rozkazem wydanym na przełomie lat 1945 i 1946 mówiącym o włączeniu pozostałości struktur NSZ do NZW.

Definitywny kres działalności NSZ położyły aresztowania ich najwyższego dowództwa przez UB, który w wyniku śledztwa doszedł do niemal wszystkich wysoko postawionych działaczy.