Ruch robotniczy na ziemiach polskich w XIX/XX w.

Jedną z pierwszych partii reprezentujących interesy klasy robotniczej był Związek Robotników Polskich powstały w 1889 roku w Warszawie. Związek ten dążył w swych działaniach do poprawy sytuacji ekonomicznej klasy robotniczej, mniejszą natomiast wagę przywiązywał do wysuwania żądań zmian ustrojowych. Związek Robotników Polskich pragnął umasowić ruch robotniczy, prowadził działalność oświatową oraz propagandową wśród robotników stworzywszy w tym celu Towarzystwo Oświaty Ludu Miejskiego oraz Koło Oświaty Robotniczej bądź kasy oporu. Jednocześnie organizacja ta wypierała się terroru i działań spiskowych. W 1891 roku próby utworzenia na wpół legalnych organizacji robotniczych zakończyły się aresztowaniami przez władze rosyjskie, jednak nie zlikwidowało to całkowicie Związku Robotników Polskich, który to wraz z II Proletariatem utworzył w roku 1893 roku Polską Partię Socjalistyczną (czyli tzw. Starą PPS). Głównymi działaczami byli tu: J. Marchlewski, J. Leder, J.S. Tański, B. Szapiro oraz J. Besk.

Inną ważną organizacją robotniczą była Polska Partia Socjalno-Demokratyczna (właściwie Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego) powstała w roku 1892 we Lwowie. Partia ta była krajowym członem Socjaldemokratycznej Partii Austrii, choć należy zaznaczyć, iż powiązania między obiema organizacjami były dość luźne. Polska Partia Socjalno-Demokratyczna za cel swego działania wyznaczyła odbudowę niepodległego państwa polskiego, które miało przybrać po odrodzeniu ustrój socjalistyczny. Stąd też można łatwo wywnioskować, iż partia ta dążyła także do poprawy ekonomicznego bytu robotników. Ponadto Polska Partia Socjalno-Demokratyczna zwalczała klerykalizm oraz konserwatyzm, podejmowała się także prowadzenia akcji oświatowych, natomiast swoje cele próbowała osiągnąć na drodze reform, a nie przewrotów i spisków. Czołowymi działaczami tej partii byli m.in.: Ignacy Daszyński, Bolesław Drobner, Jędrzej Moraczewski, czy też Zygmunt Żuławski.

Innym przedstawicielem ruchu robotniczego była Komunistyczna Partia Robotnicza Polski, która powstała po połączeniu 16 grudnia 1918 roku SDKPiL z PPS-Lewicą. Pełniła ona właściwie rolę sowieckiej agentury na terenie II Rzeczypospolitej, a jej celem było realne zlikwidowanie państwa polskiego i wcielenie podległych mu terenów do Związku Radzieckiego jako jednej z jego socjalistycznej republik. Wraz z połączeniem terenów etnicznie polskich z sowieckim Związkiem Radzieckim miała nastąpić rewizja granic na niekorzyść II Rzeczpospolitej Polskiej. Zresztą wszelkie działania antypolskie nie były niczym tajnym – Komunistyczna Partia Robotnicza Polski w wojnie polsko-bolszewickiej stanęła po stronie najeźdźcy. W związku z takimi wystąpieniami działalność Komunistycznej Partii Robotniczej Polski została uznana za antypaństwową, w związku z czym stała się ona nielegalna na terenie II Rzeczpospolitej Polskiej. Ostatecznie rozwiązano ją 16 sierpnia 1938 roku w ramach wielkiej czystki, jaka miała miejsce w ZSRR.

18 października 1917 roku w Wanne-Eickel na terenie Zagłębia Ruhry powstało Narodowe Stronnictwo Robotników. Inicjatorem powstania owego stronnictwa było Zjednoczenie Zawodowe Polskie. Już w rok po założeniu Narodowe Stronnictwo Robotników rozpoczęło swoją działalność na terenie Wielkopolski. Istnienie tego stronnictwa było jednak nazbyt krótkie, żeby odegrać większą rolę w II Rzeczpospolitej Polskiej, gdyż już w maju 1920 roku w trakcie specjalnego zjazdu w Warszawie połączyło się ono z Narodowym Związkiem Robotniczym. W ten sposób zrodziła się Narodowa Partia Robotnicza.

Swój drobny udział w ruchu robotniczym zapisało także Towarzystwo Katolickich Robotników Polskich, którego twórcą i prezesem był ksiądz Antoni Stychel, którego uznaje się zresztą za prekursora katolickiego ruchu społecznego w Polsce. Wokół Towarzystwa Katolickich Robotników Polskich skupił kilka pomniejszych organizacji, które zjednoczył i przewodniczył im do końca życia.