Przyczyny upadku państwa polskiego - wewnętrzne i zewnętrzne

Przyczyn kryzysu, jaki doprowadził ostatecznie do trzech, następujących po sobie rozbiorów Rzeczpospolitej, należy upatrywać już w wieku XVII. Był to bowiem czas przełomowy dla historii Polski.

Niemalże przez cały, stuletni okres XVII wieku, Rzeczpospolita zaangażowana była w różnego rodzaju konflikty zbrojne z sąsiadami. W pierwszej połowie wieku Polacy organizowali „dymitriady” (1603-1619), wyprawy na Moskwę w celu obsadzeniu na carskim tronie swojego kandydata), toczyli wojnę ze Szwecją (z przerwami od 1600 do 1635 r.), oraz Turcją (1619-1621). Ponadto w tym samym czasie wybuchały powstania kozackie (Tarasa Fedorowicza 1630-1637 i Pawła Pawluka 1637-1638), a marszałek Michał Zebrzydowski wzniecił rokosz (1606-1609). W następnym pięćdziesięcioleciu konflikty jeszcze się nasiliły. Na Ukrainie wybuchło powstanie Chmielnickiego (1648), w konsekwencji którego doszło do wojny polsko-rosyjskiej (1654-1667), nastąpił potop szwedzki (1655-1660), walczono z Turcją (1672-1699) oraz z rokoszanami dowodzonymi przez hetmana Jerzego Lubomierskiego (1665-1666). Toczone z różnym skutkiem wojny były niezwykle dużym obciążeniem dla skarbu państwa. W wyniku najazdów ucierpiały rozległe tereny Rzeczpospolitej. Z powodu powstań i rokoszów cierpiał również prestiż Polski na arenie międzynarodowej.

W okresie unii personalnej Polski z Saksonią (1697-1763), sytuacji nie udało się uzdrowić. Dochodziło wręcz do pogłębiania się kryzysu. Władza króla z dynastii Wettinów ograniczana była przez polską szlachtę i magnaterię – warstwy niezwykle zachowawcze, przeciwne głębokim reformom. Fatalnie funkcjonował, oparty o zasadę liberum veto, polski parlamentaryzm. Aparat państwowy był źle zorganizowany, zwłaszcza system podatkowy, który doprowadzi do wielu afer finansowych. Szlachta nierzadko zwracała się w stronę obcych dworów. Robili to również magnaci, którzy nie potrafi się porozumieć między sobą. Miasta z powodu małych obrotów handlowych popadały w ruinę, zwiększano zatem pańszczyznę, co odbijało się na chłopach. Z kryzysu Polski nie byli w stanie wyprowadzić, ulegli wobec obcych władców, królowie sascy. Wszelkie próby reformy rozbijały się o konserwatywne nastawienie większości. W takich warunkach, Rzeczpospolita, posiadająca zaledwie 12 tys. armię nie była w stanie rywalizować z sąsiadami, których znaczenie na arenie międzynarodowej rosło.

Piotr I Wielki zreformował Rosję na wzór zachodu i zadbał o powstanie potężnej armii. Prusy, za sprawą rygorystycznej organizacji oraz rozwoju gospodarczego rosły w siłę. Również Austria, rządzona na zasadzie absolutyzmu oświeconego, została zmodernizowana.

W Polsce jedynie na początkowy okres panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego przypada czas ożywienia zarówno gospodarczego jak i kulturalnego. Forsowane wtedy reformy nie były jednak w stanie uchronić Rzeczpospolitej przez zakusami wrogów, którzy dopuścili się pierwszego rozbioru. Reformy ustrojowe mające na celu wyprowadzenie państwa z głębokiego kryzysu podjęte zostały za późno. Wielkie starania polskich patriotów na Sejmie Wielkim (1788-1792) zostały zniweczone przez targowiczan oraz, będących z nimi w sojuszu, Rosjan. Powstanie kościuszkowskie (1794-1795), którego wybuch był reakcją na zdradę i II rozbiór, nie było dobrze przygotowane i po początkowych zwycięstwach zostało stłumione. Jednocześnie rządy państw zachodnich były głuche na polskie prośby o pomoc (zwłaszcza rewolucyjna Francja, naturalny sojusznik Polaków w tamtych czasach). III rozbiór, po którym Rzeczpospolita zniknęła z map Europy, stał się nieunikniony.

Słabość państwa polskiego wynikała z nieumiejętności przeprowadzenia koniecznych reform. Wyniszczona wojnami Polska wymagała reorganizacji, nawet jeśli ta miałaby się dokonywać pod częściowym przymusem. Kapitalistyczna Europa zaczęła się od Polski oddalać szybciej niż kiedykolwiek, a silna władza pozwalała sąsiadom coraz śmielej planować zagarnięcie terenów kraju, który z powodu słabej organizacji nie jest w stanie się obronić. Za błędy popełnione w wiekach XVII i XVIII Polska pokutować miała aż 123 lata.