Dokumenty historyczne - Dokumenty średniowieczne

Dokument średniowieczny wykształcił się na gruncie dokumentu starożytnego. W Cesarstwie Rzymskim dokument był jednak wykorzystywany właściwie tylko w procesach sądowniczych, wychodzono bowiem z założenia, że stanowienie prawa i jego respektowanie nie wymaga istnienia dokumentów. Spisywaniem dokumentów poświadczeniowych zajmowali się specjalni pisarze, czyli tabularii. Gdy jednak państwo rzymskie upadło, rozpoczął się proces zaniku dokumentu prywatnego.

W czasy średniowiecza dokument wkroczył już pod postacią jedynie dokumentu królewskiego/dokumentu monarchy. Starożytny wzorzec starała się jednak zachować instytucja kościelna i w dużej mierze właśnie dzięki kościołowi  przetrwał. Uległ jednak modyfikacji i tak jak w dokumencie królewskim, zaczęto opatrywać go zarówno pieczęcią, świadczącą o jego autentyczności, jak i – co było znacznie ważniejsze – listą świadków. To właśnie świadkowie we wczesnym dokumencie średniowiecznym są najważniejsi – aby zaświadczyć o prawdziwości dokumentu należało powołać przed sąd świadków w dokumencie wymienionych. Z czasem zacznie wykształcać się jednak system notarialny i podpis notariusza, będący uwierzytelnieniem dla dokumentu.

Wystawienie dokumentu leżało w interesie osoby, która była jego odbiorcą. To jej bowiem był potrzebny jako świadectwo w ewentualnym procesie sądowym. Przez cały wiek XII obowiązuje ta zasada – przeważająca ilość dokumentów jest sporządzana przez odbiorcę. Szczególnie o prawne poświadczenie  posiadania zabiegały instytucje kościelne (np. klasztory). Ze strony kościoła wyszła też regulacja prawna w kwestii sporządzania dokumentów. Na mocy dekretu papieża Aleksandra III zadecydowano o potwierdzaniu czynności prawnych właśnie za pomocą dokumentu.

W wieku XIII dokument zaczął odgrywać decydującą rolę – wystarczał, gdy był potrzebny dowód na jakąś czynność, gdy miał zaświadczyć o akcie posiadania. W wieku XIV dokument zaczynają wydawać natomiast również starości. Było to rozszerzenie zakresu posługiwania się dokumentem, ale wówczas dokument starościński nie miał jeszcze wystarczającego zaufania społecznego, dlatego też musiał zabiegać o królewskie potwierdzenie jego ważności. Dopiero w kolejnych wiekach dokumentem zaczną się posługiwać i go wystawiać coraz szersze grupy społeczne.

Dokument średniowieczny miał typową budowę i składał się z trzech części – protokołu, kontekstu oraz eschatokołu. Protokół można określić mianem wstępu. W obrębie jego znajdowały się kolejne elementy – inwokacja, intytulacja oraz inskrypcja. Inwokacja była przywołaniem imienia Boga. To on miał sprzyjać dokumentowi i otaczać go opatrznością. Intytulacja wymieniała osobę wystawcy – jego imię oraz sprawowaną godność. W inskrypcji zawierał się adres oraz godność odbiorcy dokumentu.

Na drugą część, zatem kontekst, składała się już znacznie większa część formuł. Otwierała je arenga, która określała, dlaczego dany dokument powstał. Po arendze następowało sformułowanie woli odbiorcy, jak i wystawcy i nazywało się to promulgacją. Po promulgacji następowała narracja, zatem nakreślenie wydarzeń, które doprowadziły do powstania dokumentu. Następnie zapisywano dyspozycję, stanowiącą właściwą treść dokumentu. Po tej treści znajdowała się klauzula, która nakazywała wykonanie czynności, o której mówi dokument. Kolejnym punktem było określenie, co się stanie, jeżeli dokument zostanie zignorowany – była to tzw. sankcja, zatem wymienienie kar, które mogą spotkać za niewłaściwe potraktowanie dokumentu. Ostatnim z elementów tej części dokumentu była koroboracja. Mówiła ona o tym, w jaki sposób dokument zostanie uwierzytelniony (świadkowie, pieczęć).

Trzecią część dokumentu, czyli eschatokół, otwierała lista świadków albo też ich podpisy. Nazywa się ona testacją. Po podpisach następowało określenie momentu, w którym dokument został wystawiony – zatem jego miejsca oraz czasu i stąd nazwa tej części – datacja. Dokument zamykała aprekacja. Aprekacja to sformułowania, z których najbardziej popularne jest „Amen”. Miało to wyrażać życzenie, aby ustalona właśnie prawna czynność była wieczna.

Dokument średniowieczny ma stałą budowę, która jest bardzo łatwo rozpoznawalna już po przejrzeniu kilku spośród średniowiecznych dokumentów. Oczywiście, niekiedy pomijano pewne wyżej wymienione elementy, zatem przedstawione części odnoszą się do dokumentu wzorcowego. Należy jednak podkreślić, że ten wzór był przestrzegany dość skrupulatnie.