Biznacjum w średniowieczu - odrodzenie Cesarstwa Bizantyjskiego za panowania dynastii macedońskiej

Czasy panowania w Konstantynopolu dynastii macedońskiej to szczyt średniowiecznej potęgi Bizancjum oraz nawrót do chlubnych tradycji wieków wcześniejszych.

Prekursorem dynastii macedońskiej był Bazyli I Macedończyk, który w roku 867 zamordował ostatniego amoryjskiego bizantyjskiego cesarza – Michała III – i objął samodzielne rządy nad podupadłym imperium. Główne sukcesy następców Bazylego I wiążą się ze zwycięskimi wojnami z, przeżywającym kryzys jedności, światem islamu na wschodzie oraz na Bałkanach. Walki z Saracenami nabrały wówczas podtekstu religijnego i uznane zostały przez patriarchat za święty obowiązek chrześcijanina.

Pierwszym sukcesem nowego bazyleusa było wyzwolenie spod władzy islamu bogatej Armenii, która utworzyła niezależne księstwo pod protektoratem bizantyjskim. Po śmierci Bazylego I szybki i dynamiczny rozwój przeżyła sąsiadująca z cesarstwem od północy Bułgaria, która za panowania cara Symeona I Wielkiego kilkakrotnie bezpośrednio zagrażała Konstantynopolowi, a cesarze Leon VI Filozof i jego syn Konstantyn VII Porfirogeneta ponad splendor zdobywcy cenili sobie zamiłowanie do literatury i nauki, przez co pozycja cesarstwa na Bałkanach nieco zmalała. Niepewną sytuację na granicy z Bułgarią opanował dopiero Roman Lekapenos – dowódca floty, który w roku 919 narzucił się Konstantynowi VII jako współrządca i faktycznie przejął władzę w państwie. Zawarł on tymczasowe porozumienie z następcą Symeona bułgarskiego, Piotrem I, a następnie ponownie skierował armię cesarską do walki z Saracenami w Azji Mniejszej.

Walki z potężnym syryjskim emiratem Hamdanidów zaowocowały rozciągnięciem zwierzchności Bizancjum na Mezopotamię i konsekwentne zdobywanie kolejnych terenów w Syrii. W roku 961 wybitny bizantyński wódz Nicefor Phokas opanował arabską Kretę i zlikwidował znajdujące się na niej bazy arabskich piratów. Niedługo potem zwycięski Phokas, idąc w ślady Lekapenosa, przejął władzę w cesarstwie ogłaszając się opiekunem małoletnich następców zmarłego Romana II oraz poślubiając ich matkę, cesarzową Teofano. Za jego panowania armia bizantyjska opanowała Cypr (964), Cylicję (965) oraz kluczowe miasta arabskiej Syrii – Antiochię i Aleppo (969) – odbudowując poniekąd swoją mocarstwową pozycję na wschodzie. Cesarz wystąpił także przeciwko osłabionej walkami wewnętrznymi Bułgarii, do podboju której wynajął walecznego ruskiego księcia Świętopełka. Nicefor Phokas zginął jednak tragicznie w wyniku spisku przygotowanego przez jego żonę Teofano oraz jej faworyta Jana Tzimiskesa – kolejnego znakomitego dowódcę. Morderstwo wywołało oburzenie wśród mieszkańców stolicy, które ustało dopiero w momencie egzekucji bezpośrednich sprawców śmierci Phokasa oraz po wygnaniu niewiernej Teofano.

Sam Tzimiskes wyparł się udziału w spisku i spokojnie objął godność cesarza w roku 969. Jego panowanie to pasmo sukcesów militarnych Bizancjum na Bałkanach oraz w Azji, gdzie podbił m.in. emirat Damaszku, szereg fenickich twierdz nadmorskich (Bejrut) oraz dążył do opanowania świętych miejsc chrześcijaństwa w Palestynie. Obecność Rusinów nad Dunajem była dla cesarstwa na tyle uciążliwa, że Tzimiskes zdecydował się wystąpić przeciwko nim i pobił wojska Świętopełka w bitwie pod Presławiem w roku 972, wcielając niedługo potem ziemie wschodniej Bułgarii do swojego państwa. Śmierć Jana I Tzimiskesa w roku 976 zakończyła etap ofensywy bizantyńskiej w Syrii, która wówczas przeszła pod panowanie  potężnego i wpływowego kalifatu Fatymidów z Egiptu.

W międzyczasie w wyniku buntu niezadowolonych bojarów powstało niezależne państwo zachodniobułgarskie, którego likwidacja stała się głównym celem nowego cesarza, Bazylego II. Przełomowym w dziejach jego długotrwałej i niezwykle zaciętej wojny z Samuelem bułgarskim była bitwa pod Biełasicą z roku 1014, podczas której ponad 15 tys. wziętych do niewoli Bułgarów zostało na rozkaz cesarza oślepionych i odesłanych na dwór Samuela, który na ich widok padł rażony atakiem apopleksji. Do końca roku 1018 Bazylemu II, który zyskał przydomek Bułgarobójcy, udało się podbić całe państwo zachodniobułgarskie i wcielić je w granice rosnącego w siłę cesarstwa. Oprócz Bułgarii Bazyli II podbił także Serbię, Chorwację, przejściowo Gruzję i państwo Chazarów nad Morzem Czarnym.

Panowanie dynastii macedońskiej, oprócz odrodzenia Bizancjum pod względem politycznym i częściowo terytorialnym, przyniosło także wschodniorzymskiemu cesarstwu wielki nawrót do chlubnych, późno antycznych tradycji w dziedzinach literatury, architektury oraz sztuki. Zjawisko to do historii przeszło jako tzw. „renesans macedoński”. Justyniańskie wzorce w dziedzinie prawodawstwa zostały powielone w dziełach, tj. „Ekologa” Leona III, „Basilikon” Leona VI czy „Nomokanon” Focjusza. Wielkie zamiłowania bibliofilskie – co raczej niespotykane było w wiekach wcześniejszych – przejawiali sami bizantyjscy cesarze, wśród nich Leon VI Filozof czy Konstantyn VII Porfirogeneta ,a obok nich swoją twórczość rozwijali m.in. miłośnik literatury klasycznej – Focjusz czy historyk i filozof Michał Psellos.

W budownictwie bizantyńskim okresu przełomu X i XI wieku wyodrębnił się ponadto charakterystyczny styl architektoniczny, który zrywając ze schematem bazyliki, podkreślał jedność wnętrza uwieńczoną jedną wielką kopułą.