Wojna osiemdziesięcioletnia - przyczyny. 1568-1648

W XVI-XVII w. najpotężniejszą dynastią w Europie byli bez wątpienia Habsburgowie. Posiadłości hiszpańskiej gałęzi rodu obejmowały, oprócz rodzimego kraju, także Portugalię, południową część Włoch (Neapol, Sycylia), kilka księstw w obrębie Cesarstwa Niemieckiego oraz tereny dzisiejszej Holandii i Belgii.

Niderlandy znalazły się w granicach państwa austriackiego w roku 1477, kiedy to następca tronu arcyksiążę Maksymilian poślubił burgundzką księżniczkę Marię. Od czasu wielkich odkryć geograficznych stały się one najbogatszym państwem, posiadającym dochodowe porty w Antwerpii i Rotterdamie oraz najlepiej zurbanizowanym regionem Europy – na stosunkowo niewielkiej przestrzeni znajdowało się ponad 300 dużych miast, a średnia gęstość zaludnienia wynosiła ok. 40 osób na kilometr kwadratowy. Głównie dlatego rezydujący w Escorialu despota Filip II za wszelką cenę starał się utrzymać hiszpańską zwierzchność nad Niderlandami pomimo rażących różnic w światopoglądzie, tradycji oraz podejściu do spraw religii.

W 1555 r., po pokoju augsburskim, hiszpański król przekazał władzę nad swoimi północnymi posiadłościami namiestnicze, którą mianował swoją siostrę, Małgorzatę, księżną Parmy. Wyznaczył jej również podporządkowanych sobie doradców w osobach kardynała Antoniego Granvelli, prawnika Vigiliusa oraz doradcy finansowego Berlaymonta. Dominująca pozycję pośród nich zdobył radykalny prymas Granvelli, który całe swe siły poświęcił na brutalną walkę szerzącą się herezją – kraj podzielony był wówczas w wyniku reformacji w XVI w. na katolickie południe (głównie tereny rolnicze) oraz kalwińską północ (przemysł, handel), które do tej pory żyły we względnej harmonii. W tym celu sprowadził on w 1556 r. do Niderlandów cieszący się złą sławą zakon jezuitów, których kontrreformacyjna działalność znacznie zaogniła antagonizmy religijne oraz doprowadziła do wzrostu niezadowolenia w społeczeństwie. Kolejną falę niezadowolenia wywołało powołanie w 1559 r. nowych, reprezentujących Filipa II  zarówno w miastach, jak i na prowincji biskupów w ramach reorganizacji struktur kościelnych. Rozpoczął się okres krwawych pogromów i potajemnych egzekucji heretyków.

Wspomniany wyżej ferment oprócz religijnego miał również wyraźny kontekst narodowościowy. Będąc najbogatszym rejonem współczesnego świata, mieszkańcy Niderlandów nie do końca godzili się na podporządkowanie władzy „wojującego katolika”. Poza prześladowaniami religijnymi Filip II gnębił również ludność Niderlandów finansowo, starając się uzyskać maksymalnie wysokie wpływy ze ściąganych siłą podatków, w obliczu konfliktu hiszpańsko-francuskiego. Ogólna niechęć do wszystkiego, co hiszpańskie, doprowadziła do powstania silnej opozycji, która zrzeszała chłopów oraz szlachtę, katolików oraz protestantów, czyli praktycznie całą ludność Niderlandów. Na jej czele stali m.in. członkowie całkowicie ignorowanej przez władze hiszpańskie rady państwa: Wilhelm ks. Orański, hr. Egmont oraz admirał Horn, a także zniechęcona do swojego brata namiestniczka Małgorzata. Pierwszymi poważnymi sukcesami opozycji były wymuszenie na Filipie II decyzji o wycofaniu regularnej armii hiszpańskiej z Niderlandów w 1561 r. oraz odwołanie znienawidzonego kardynała Granvelli w roku 1564.

W 1566 r. miała miejsce masowe wystąpienia represjonowanych na każdym kroku kalwinów. Do największych rozruchów doszło w Antwerpii, Valenciennes i Amsterdamie, czyli największych centrach handlowych regionu, a ich ostrze skierowane było głównie przeciwko nietolerancyjnej polityce Kościoła Katolickiego. Oddziały protestanckie zostały pokonane przez wierne regentce wojska hiszpańskie. Małgorzata dostrzegając bardzo trudną sytuację społeczną, graniczącą niemal z otwartym buntem, zwróciła się niezwłocznie do Filipa z prośbą o liberalizację swojego stanowiska wobec Niderlandów, ale ten zdecydował się jednak odpowiedzieć siłą, kierując przeciwko buntownikom 20 tys. doborowych wojsk pod dowództwem bezwzględnego ks. Alby, które dotarły na miejsce w lipcu 1567.

W taki właśnie sposób zaczęła się rewolucja o tle narodowo-religijnym w Niderlandach. Zacięte walki pomiędzy lokalnymi protestantami a interwencyjną armia katolickiej Hiszpanii trwały z przerwami niemal 80 lat i zakończyły się dopiero w 1648 r. pokojem westfalskim, kończącym ponadto szalejąca w całej Europie od 1618 r. wojnę trzydziestoletnią. Na jego mocy powstała niepodległa Republika Siedmiu Zjednoczonych Prowincji Niderlandzkich.