Chrześcijaństwo w Imperium Rzymskim - opracowanie, historia

Po ukonstytuowaniu się chrześcijaństwa w wyniku działalności apostołów - św. Pawła i uczniów, rozpoczął się czas prześladowań. Pierwsze zatargi związane były z niezadowoleniem ortodoksyjnych Żydów. Wyznanie mojżeszowe traciło wiernych na rzecz nowego kultu. Były to jednak spory lokalne, rzadko przybierające postać krwawych rozpraw.

Sytuacja zmieniła się za panowania cesarza Nerona, który został oskarżony przez opozycję polityczną o wzniecenie pożaru, który strawił znaczną część Wiecznego Miasta w 64. r. Cesarz musiał znaleźć kozła ofiarnego. Wybrał wspólnoty chrześcijan, licznych już wtedy w stolicy cesarstwa, ale wciąż nie cieszących się zaufaniem pogańskich współobywateli. Do 68 r., czyli do śmierci Nerona, wielu wyznawców Chrystusa straciło życie w wyniku okrutnych igrzysk, organizowanych ku uciesze ludu.

Druga fala prześladowań, rozpoczęta przez cesarza Domicjana ok. roku 81., miała już charakter globalny, a szczególnie nasiliła się na obszarze Azji Mniejszej. Domicjan oskarżył chrześcijan o ateizm, gdyż nie składali oni ofiar rzymskim bogom, a także o uprawianie magii (eucharystyczna „przemiana” chleba w ciało). Rządzący między 98 a 117 r. Trajan złagodził kary, zmieniając często wyroki śmierci na zesłania, a także zabronił oskarżania kogokolwiek na podstawie anonimowych donosów i materiału zebranego przez szpiclów.

Jednak wiernych wciąż przybywało. Aktywnie działali chrześcijańscy pisarze, odpowiadający swymi dziełami na oskarżające ich pisma inteligencji pogańskiej. Jednocześnie, powstawały coraz to nowe odłamy (sekty) głównego nurtu chrześcijaństwa, w większości ezoteryczne. W związku z tym wzrosła rola biskupów, gwarantujących trwałość ortodoksyjnego nurtu chrześcijaństwa. Od III wieku powstawały szkoły katechetyczne, w których przygotowywano kandydatów do chrztu, wpajając im podstawy wiary. Szkoły te zapoczątkowały też regularną działalność teologów i filozofów chrześcijańskich (np. słynna szkoła aleksandryjska wydała Orygenesa i Klemensa Aleksandryjskiego, pierwszych chrześcijańskich filozofów).

Za czasów Septymiusza Sewera i Maksymina Traka prześladowania rozgorzały na nowo, ograniczyły się jednak do dużych ośrodków miejskich (Aleksandria, Kartagina) i bezpośredniego otoczenia cesarza, w którym znalazło się wielu chrześcijan.

W 250 r. cesarz Decjusz, chcąc umocnić nękane ciągłymi wojnami państwo, wydał dekret, na mocy którego każdy obywatel cesarstwa miał złożyć ofiarę bogom, co było potwierdzane odpowiednim zaświadczeniem. Wielu chrześcijan zginęło, odmawiając odprawienia pogańskiego rytuału. Inni, chcąc uniknąć śmierci lub tortur, ulegli.

Do tej pory jednak żaden cesarz nie walczył z tymi wyznawcami Chrystusa, którzy nie odrzucili składania ofiar pogańskim bogom. Sytuacja uległa zmianie, gdy Walerian wydał w 257 i 258 r. dwa edykty, na mocy których chrześcijaństwo zostało zakazane, a majątki (w tym kościoły i inne miejsca spotkań) konfiskowano i zamykano dla wiernych. Syn Waleriana, Galienus, zniósł edykty ojca, zachęcając chrześcijan do odzyskiwania utraconych dóbr i dochodzenia słuszności swoich poglądów w dysputach z innowiercami.

Druga połowa III wieku była czasem kolejnej wielkiej ekspansji chrześcijaństwa, które przedostało się poza granice cesarstwa, docierając do Persji, Indii i Armenii – pierwszego oficjalnie chrześcijańskiego państwa.

Ostatecznie, prześladowania minęły po śmierci cesarza Dioklecjana, który ponownie zdelegalizował chrześcijaństwo i przedsięwziął konfiskatę majątków wspólnot. Edykt cesarza Galeriusza (311 r.) odwołał postanowienia Dioklecjana. Jednak prawdziwy przełom dokonał się w 313 r., kiedy to współrządzący wtedy cesarze Konstantyn I Wielki i Licyniusz, ogłosili w Mediolanie (stąd nazwa edykt mediolański) wolność wyznania w cesarstwie rzymskim, zrównując tym samym chrześcijaństwo (jednak tylko ortodoksyjne, pochodzące od apostołów i św. Pawła; gnostycznych nurtów nie uwzględniono) z ustępującymi stopniowo wierzeniami pogańskimi. Chrześcijanie odzyskali kościoły i skonfiskowany wcześniej majątek. Na łożu śmierci Konstantyn I, jako pierwszy cesarz Rzymu, przyjął chrzest w obrządku ariańskim.

W 380 r. Teodozjusz I wydał dekret De Fide Catolica, ustanawiając chrześcijaństwo jedyną religią państwową. Pogaństwo zostało zakazane, a chrześcijaństwo, z religii prześladowanej, stało się, niestety, prześladującą – Teodozjusz słynął ze swego fanatyzmu.

Kościół przejął organizację administracyjną cesarstwa. Ustanowiono Pentarchię, skupiającą największe gminy chrześcijańskie w Rzymie, Aleksandrii, Antiochii, Konstantynopolu i Jerozolimie.

Od czasów Konstantyna, biskupi spotykali się podczas soborów. Pierwszy sobór odbył się w Nicei (325 r.), kolejne w Konstantynopolu (381 r.), Efezie (431 r.) ostatecznie zakończono spór o naturę Jezusa, uznając w nim i człowieka, i Boga) i Chalkedonie (451 r.). Na pustyniach i w odosobnieniach rozwijało się życie monastyczne.

Po rozpadzie Cesarstwa Rzymskiego na Cesarstwo Wschodniorzymskie i Zachodniorzymskie, doszło również do podziału Kościoła na rzymsko i greckokatolicki, pozostające jednak w swoistej symbiozie. We wczesnym średniowieczu oba Kościoły prowadziły dynamiczną chrystianizację terenów leżących poza ówczesnym cesarstwem wschodnim i zachodnim.