William Szekspir „Makbet” - opracowanie dramatu

„Makbet” jest jednym z najkrótszych, ale jednocześnie najbardziej znanych i doniosłych dzieł Szekspira. Powstał prawdopodobnie w pierwszym dziesięcioleciu XVII wieku, doczekując się wtedy również pierwszej inscenizacji teatralnej. Fabuła utworu została zainspirowana wersją rzeczywistych wydarzeń historycznych, jaką dla potomnych utrwalił Raphael Holinshed w swym na poły beletrystycznym dziele pt. „Kroniki Anglii, Szkocji i Irlandii”.

W „Makbecie” zarysowała się strategia konstrukcyjna ujęta później w osobny gatunek tzw. „dramatu szekspirowskiego” - jest on co prawda zbudowany wedle tradycyjnego, pięcioaktowego podziału, ale zaburzeniu uległa zasada jedności czasu, miejsca i akcji. Wydarzenia opisane w dramacie rozgrywają się na przestrzeni kilku lat, zaś bohaterowie przemieszczają się pomiędzy polami bitewnymi i zamkami, wprowadzając niejednokrotnie w swych dialogach również element retrospektywny. Świat przedstawiony jest niejednorodny na kilku rozmaitych płaszczyznach - realizm przeplata się z fantastyką reprezentowaną przez wiedźmy i tajemnicze przepowiednie, a w tragiczną i mroczną historię wplecione zostały wątki komediowe o znamionach groteski; emancypacji uległ też psychiczny świat głównych bohaterów z wytworami ich fantazji, które grają w dramacie samodzielną, niezwykle istotną dla jego wymowy rolę. Nastrój odmalowany na zasadzie uwag zawartych w didaskaliach lub w zdawkowych wypowiedziach bohaterów na temat otaczającej ich aury i subiektywnych odczuć dopełnia mroczny i niepokojący charakter opowieści o żądzy władzy pchającej do zbrodni. 

Tytułowy bohater dzieła jest jednym z najdzielniejszych rycerzy szkockiego króla Dunkana, dla którego wygrywa niezwykle trudną bitwę pod Forres. Bezpośrednio po jej zakończeniu udaje się w towarzystwie swego przyjaciela, Banka, do obozu króla, spotykając po drodze trzy wieźmy, które przepowiadają mu objęcie tronu. Pierwotnie Makbet odnosi się tych proroctw ze sceptycyzmem, stopniowo jednak zaczyna wierzyć w możliwość ich spełnienia, aż w końcu - namawiany przez Lady Makbet - postanawia wziąć swój los we własne ręce i przejąć tron na drodze zbrodni. Zwabia Dunkana do zamku dawnego tana Kawdoru, który otrzymał w uznaniu swoich rycerskich zasług, a po uroczystej uczcie zabija go, pozorując winę strażników. Synowie króla uciekają ze Szkocji w obawie przed oskarżeniami i prześladowaniami, co umożliwia Makbetowi - jako krewnemu zmarłego króla - przejęcie wywróżonego mu tronu. Utrzymanie władzy wymaga jednak kolejnych zbrodni - zabójstwa Banka i Makdufa, którzy mogą domyślić się jego postępku i doprowadzić do jego obalenia. 

Wyrządzone zło nie pozwala Makbetowi i jego żonie funkcjonować normalnie i cieszyć się z pozycji uzyskanej kosztem zbrodni - oboje popadają stopniowo w szaleństwo, dręczeni przez okrutne wizje. Lady Makbet popełnia samobójstwo, a niedługo później spełnia się druga z przepowiedni wiedźm, które samozwańczy król odczytał powierzchownie jako wróżbę swego powodzenia: jego władza miała upaść dopiero, gdy las birnamski podejdzie pod zamek, a do jego śmierci nie mógł przyczynić się żaden człowiek zrodzony z łona kobiety. Oblężenie następuje ze strony rycerzy ukrywających się za gałązkami, a Makbet ginie z ręki Makdufa urodzonego na drodze cesarskiego cięcia, a więc - w myśl przepowiedni - nie wydanego na świat naturalnie. 

Renesansowy arcydramat często odczytywany jest jako opowieść o mechanizmach władzy i jej wpływu na ludzką psychikę. Pierwotnie Makbet jest wiernym rycerzem i poddanym swego króla, nie marząc o zaszczytach wykraczających jakkolwiek poza zasięg członków jego stanu, i dopiero przepowiednia czarownic uzmysławia mu prawdopodobieństwo podobnej sytuacji, rozbudzając nieznane wcześniej ambicje i rządzę władzy. Raz wstąpiwszy na drogę zbrodni w celu realizacji swych szaleńczych planów, bohater nie ma już odwrotu ku dawnemu, cnotliwemu życiu, które dla nieszczególnie inteligentnego i rzutkiego Makbeta były najzupełniej wystarczające, gwarantując umiarkowane szczęście i spokój. 

Losy głównego bohatera to jednak przede wszystkim obraz teatralności i pozornej tylko realności ludzkiego życia. Od początku widzimy go jako marionetkę w rękach złośliwej Hekate, której podopieczne kilkoma sugestiami naprowadzają go na drogę samospełniającej się przepowiedni, gdzie wolna wola i moralność jednostki okazują się jedynie iluzją. Tuż po samobójczej śmierci żony Makbet zdaje sobie sprawę, iż oboje stali się zabawkami w rękach bogów, ślepo i bezkrytycznie odgrywając role, jakie zostały im narzucone. Swoje rozgoryczenie formułuje w wiekopomnym monologu, przyrównującym ludzkie życie do „powieści idioty/Głośnej, wrzaskliwej, a nic nie znaczącej.” Szekspir pozostawił nam więc refleksję filozoficzną o ambiwalentnym charakterze - z jednej strony wszelkie nasze starania okazują się pozbawione znaczenia i śmieszne w swej powierzchowności, z drugiej jednak pocieszeniem może być konstatacja, iż przez pryzmat marionetkowości stajemy się równi nawet najpotężniejszym mieszkańcom świata - władcom, wielkim artystom, wojskowym geniuszom - ci bowiem tak, jak my, odgrywają jedynie narzuconą im rolę.