Adam Mickiewicz „Ballady i romanse” - romantyzm - „Ballady i romanse” jako manifest polskiego romantyzmu

Rok wydania „Ballad i romansów” uznawany jest za początek epoki romantyzmu w Polsce. W tym tomie wierszy po raz pierwszy w polskiej poezji zostały w pełni zawarte hasła nowej epoki. Mickiewicz opowiedział się po stronie nowej estetyki i nowego światopoglądu zestawiając je ze skostniałym programem oświeceniowym. Już sama forma stanowi wyraz buntu przeciw klasycznej estetyce – ballada to gatunek z pogranicza liryki, epiki i dramatu, a takie łączenie rodzajów literackich było zdaniem twórców i krytyków oświeceniowych niedopuszczalne.

Mickiewicz nie tylko zestawia ze sobą dwa sposoby widzenia świata, ale jednocześnie je wartościuje, opowiadając się wyraźnie po stronie romantycznego „czucia i wiary”. Programowym wierszem w tym względzie jest „Romantyczność”. Poeta przedstawia różnice w ocenie i sposobie widzenia rzeczywistości przez człowieka nauki oraz romantyka. W utworze została przedstawiona wiejska dziewczyna, Karusia. Jej ukochany zmarł parę lat temu, mimo to ona nadal go widzi, rozmawia z nim, nadal go kocha. Scena ta oglądana z perspektywy wykształconego człowieka, wyznawcy oświeceniowego światopoglądu, zdaje się żałosna: oto szalona dziewczyna tuła się po ulicach miasteczka i w obłąkanym szale bredzi bezsensowne wyznania do ducha.

Ów mędrzec patrzy przez „szkiełko”, widzi tylko okiem, a więc dostrzega tylko to, co realne i namacalne. Dla niego Karusia jest nieszczęśliwa. Podmiot liryczny przeciwnie – utożsamia się z prostym ludem i patrzy na to zdarzenie z zupełnie innego punktu widzenia. Ponieważ wierzy w możliwość kontaktu żywych ze światem umarłych, Karusia wydaje mu się szczęśliwa. W jego przekonaniu śmierć nie zdołała rozdzielić ukochanych. Potęga uczucia pozwala im nadal być razem, na pewno zaś – kontaktować się.

Polemizując z oświeceniowym racjonalizmem, poeta wypowiada znamienne słowa, które stały się hasłem całego romantyzmu: „Czucie i wiara silniej mówią do mnie niż mędrca szkiełko i oko”. Wiara w zjawiska nadprzyrodzone, w możliwość przenikania się świata ludzi i duchów oraz poszanowanie ludowych wierzeń są charakterystyczne dla romantycznego postrzegania świata. Mickiewicz kończy utwór słowami: „Miej serce i patrzaj w serce!”, podkreślając rolę uczucia w pojmowaniu rzeczywistości.

Inną charakterystyczną dla romantyzmu cechą jest cudowność, baśniowość, afirmacja ludowych wierzeń i legend. Właśnie jedna z legend słowiańskich posłużyła Mickiewiczowi za temat ballady „Świteź”. Utrzymana w tajemniczym i pełnym grozy nastroju opowieść, podobnie jak „Romantyczność”, ma przemawiać do wyobraźni odbiorcy. Utwór wskazuje na przenikanie się teraźniejszości i historii, łączenie się świata rzeczywistego z nadprzyrodzonym. Zaczerpnięty z ludowych podań temat służy też potwierdzeniu ludowej, prostej moralności, która wymaga, by wina została ukarana.

Motyw winy i kary pojawia się w tym zbiorze nader często. Kara zawsze jest surowa, niejednokrotnie wymierzona przez same niebiosa, jak w balladzie „Lilije”. Niewierna żona, by uniknąć kary z ręki męża, woli go zabić. „Zbrodnia to niesłychana”, która nie może ujść bezkarnie. Na planie realnym Pani udaje się ujść sprawiedliwości, bracia zamordowanego niczego nie podejrzewają. Ale to, co ujdzie przed ludźmi, nie ujdzie przed Bogiem. Dlatego w końcowej scenie pojawia się widmo męża i cała kaplica wraz z niewierną i zbrodniczą żoną zapada się pod ziemię.

W „Lilijach” można dostrzec inną jeszcze charakterystyczną dla romantyzmu cechę, mianowicie – indywidualizm postaci. Poeta stara się wniknąć w uczucia bohaterów, przedstawić ich psychikę. Widzimy więc Panią miotającą się między strachem przed popełnieniem zbrodni, a lękiem przed karą ze strony męża. Podobnie – po dokonaniu mordu jest przerażona, że zbrodnia może zostać odkryta. To dlatego musi ponieść karę, ponieważ nie kieruje nią skrucha, a jedynie strach o własne dobro.

Charakterystyczne dla romantycznego poglądu jest kierowanie się uczuciem, sercem w przeciwieństwie do oświeceniowego zaufania w zdobycze nauki, racjonalne myślenie i empiryczne poznanie. Romantycy czerpali z kultury ludowej, ceniąc sobie prostotę i ludową moralność. Także wiara w możliwość obcowania ze zmarłymi zaważyła na obliczu epoki.