Surrealizm - definicja, cechy - Nadrealizm

Surrealizm, zwany również nadrealizmem, zaczął kształtować się we Francji jako nowy kierunek w literaturze i sztukach plastycznych tuż po zakończeniu I wojny światowej. Trybuną jego programowych założeń było pierwotnie wydawane od 1919 roku pismo „Littérature” założone przez Philippe Soupault’a i André Breton’a – głównego teoretyka kierunku, autora dwóch „Manifestów surrealizmu” wydanych kolejno w 1924 i 1929 roku. W okresie najbardziej intensywnego rozwoju surrealizm propagowano również na łamach dwóch całkowicie poświęconych mu periodyków: „La Révolution Surréaliste” – wydawanym w latach 1924-1929 – oraz „Le Surréalisme au Service de la Révolution”, ukazującym się od 1930 do 1933 roku.

W początkowej fazie kluczowym założeniem surrealizmu był sprzeciw wobec postawy realistycznej (stąd nazwa kierunku oznaczająca dosłownie: „wykroczenie ponad realizm”), która nie odpowiadała już potrzebom poszerzonej przez doświadczenie wielkiego kataklizmu ludzkiej percepcji. Twórcy nowego kierunku zwrócili się wobec tego do zjawisk wykraczających poza empiryczne doświadczenie świata, nobilitując znaczenie wyobraźni i marzeń sennych. Za szczególnie cenne uważali wobec tego osiągnięcia psychoanalizy, zwłaszcza zaś założenia lansowane w tamtym czasie przez dwóch protoplastów tego kierunku w psychologii – Carla Gustava Junga i Zygmunta Freuda. Zaczerpnęli od nich fascynację ludzką podświadomością i jej potencjałem twórczym, bardzo chętnie korzystając z rozmaitych technik, które miały pomóc w jej aktywowaniu i zbadaniu. Korzystali m.in. z hipnozy czy techniki tzw. „écriture automatique” – „pisma automatycznego”, czyli sposobu tworzenia tekstów na drodze spisywania ciągów luźnych skojarzeń pozbawionych kontroli i potocznie rozumianego sensu, w czym upatrywano drogę do odkrycia utajonych w głębokich pokładach świadomości „tajemnic bytu”.

Kluczowym dla surrealizmu był również zwrot ku dadaizmowi jako koncepcji twórczej polegającej na kombinacji przypadkowo dobranych elementów, które razem tworzyły wrażenie dziwności, nieskładności i dysonansowości, odwołując się bardzo wyraźnie do nastroju marzenia sennego lub halucynacji. Bardzo istotnymi elementami poetyki tego kierunku były groteska, parodia, purnonsens i absurd, stanowiące niejako trybunę dla, niczym nieskrępowanej, wolności twórczej, uznawanej za jedyną wartość obiektywną w zdezelowanym kulturalnie i duchowo świecie.

W latach 30. surrealizm stał się głosem sprzeciwu wobec faszyzmu i ogarniającego wówczas całą Europę militaryzmu, jeszcze głośniej nawołując do nobilitacji podświadomości z jej ukrytą energią, która miała stanowić lekarstwo dla duchowości przeżywającej kryzys w obliczu postępującej technicyzacji i mechanizacji ludzkiego życia.

Najważniejszymi przedstawicielami surrealizmu w poezji byli m.in.: Philippe Soupault, Louis Aragon, Tristan Tzara czy Aimé Césaire, czerpiący w dużej mierze z osiągnięć twórczych Artura Rimbauda. Najpopularniejszymi malarzami surrealistycznymi byli natomiast tacy twórcy jak: Salvador Dalí, Max Ernst, Marcel Duchamp czy Francis Picabia, którzy doczekali się licznych kontynuatorów w czasach współczesnych.

Surrealizm zarysował się najsilniej w literaturze i sztuce francuskiej, ale był popularny również w innych krajach Europy, szczególnie w Wielkiej Brytanii, Belgii i w dawnej Czechosłowacji. W Polsce znalazł swoje odzwierciedlenie w twórczości artystów z rozmaitych grup awangardowych, m.in. Jalu Kurka, Adama Ważyka czy Jana Brzękowskiego.