Pakt z diabłem - Motyw paktu z diabłem w literaturze, malarstwie i filmie - opracowanie

Pakt z diabłem określamy jako układ pomiędzy człowiekiem a przedstawicielem piekła, polegający na oddaniu swojej duszy lub życia mocom piekielnym, w zamian za spełnienie najskrytszych marzeń. Najczęstszymi powodami zawarcia porozumienia z diabłem jest rządza sukcesu, władzy, bogactwa, młodości, itd. Umowa ta może przyjąć różne formy. Może być słowna, w postaci uroczystego ślubowania, przysięgi lub pisemna, często podpisana krwią, tzw. cyrograf. Można powiedzieć, że istnieje ogromna ilość realizacji motywu paktu z diabłem. Znajdziemy je nie tylko w literaturze, ale również w sztuce czy filmie.

Najbardziej znanym przykładem tego motywu w literaturze jest dramat Johanna Wolfganga Goethe pt.: „Faust”. Tytułowy bohater to człowiek o wielkim intelekcie, obyty w wielu dziedzinach wiedzy naukowej, takich jak: medycyna, teologia, prawo oraz filozofia. Faust ma świadomość swojego geniuszu. Pragnie wznieść się ponad wszelkie ograniczenia, zgłębić każdy aspekt bytu ludzkiego oraz osiągnąć wiedzę większą ponad ludzkie poznanie. Im szerzej uczony poznawał tajniki świata, nauki oraz życia ludzkiego, tym silniej odczuwał nieudolność ludzką oraz ograniczenia, jakie stawia przed nim jego ludzka natura. Faust marzy o pokonaniu wszelkich ludzkich barier i nieograniczonym dostępie do wiedzy. Zawiera pakt z diabłem: obiecuje swoją duszę, w zamian za osiągnięcie pełni szczęścia. Zwycięstwo szatana miało nastąpić w chwili wypowiedzenia przez Fausta słów: „Trwaj, chwilo jakże jesteś piękna!”. Diabeł, chcąc doprowadzić swoją ofiarę do upadku, spełniał jej wszystkie żądania i zachcianki. Przywrócił Faustowi młodość, zabrał w podróż w czasie i przestrzeni oraz pomógł rozkochać Małgorzatę. Poprzez swoje egoistyczne postępowanie, Faust doprowadził do wielkiej tragedii, w wyniku której ginie jego ukochana. Dopiero ta sytuacja uświadamia uczonemu, co jest naprawdę ważne w życiu. Faust zostawia Mefistofelesa i wyrusza w samotną wędrówkę w poszukiwaniu sensu życia. Pragnie działać dla dobra wszystkich ludzi. Przyczynia się do powstania społeczeństwa idealnego i utopijnego, gdzie wszyscy są szczęśliwi. Co prawda, Faust wypowiada przed śmiercią słowa: ”Trwaj, chwilo jakże jesteś piękna!”, które upoważniają diabła do zabrania duszy doktora do piekła. Jednakże dzięki swojej aktywnej postawie i miłości do ludzi, Bóg wynagradza doktorowi jego pracę i zbawia jego duszę.

Ballada Adama Mickiewicza „Pani Twardowska” to jedna z interpretacji podań o szlachcicu Twardowskim, zamieszkującym w Krakowie w XVI wieku. Według legendy Pan Twardowski zaprzedał swoją duszę diabłu w zamian za wielką władzę, bogactwo i sławę. Podpisanie cyrografu i przejęcie przez diabła duszy Pana Twardowskiego miało odbyć się w Rzymie. Mężczyzna chcąc przechytrzyć wysłannika z piekieł, zamierzał przeciągać swoją podróż do Rzymu w nieskończoność. Jednak diabeł będąc sprytniejszy, zwabił Pana Twardowskiego do karczmy o nazwie „Rzym” i tam odebrał swoją należność. Według kilku legend, diabeł porwał Pana Twardowskiego. W czasie lotu puścił mężczyznę i ten zawisł na Księżycu. Twardowski znajduje się tam do dnia dzisiejszego. Bohaterka ballady Mickiewicza była żoną Pana Twardowskiego. Akcja utworu rozgrywa się w karczmie „Rzym". Z kieliszka Pana Twardowskiego wyłania się diabeł Mefistofeles, by odebrać mężczyźnie duszę. Pan Twardowski, próbując uniknąć spełnienia warunków podpisanego wcześniej cyrografu, prosi o spełnienie trzech życzeń. Jako ostatnie życzenie Pan Twardowski przedstawia Mefistofelesowi swoją żoną i proponuje diabłu roczny związek z nią. Diabeł widząc Panią Twardowską ucieka przez dziurkę od klucza.

W malarstwie, motyw paktu z diabłem często odwołuje się do dwóch wyżej przedstawionych przykładów literackich. Francuski malarz Eugène Delacroix wykonał serię ilustracji do dramatu Goethego „Faust”. Jednym z jego dzieł jest obraz „Mefistofeles in Faust’s study”, znany także pod nazwą „Mefistofeles i Faust”. Obraz przedstawia doktora Fausta siedzącego przy stole w swoim gabinecie, podczas negocjacji warunków cyrografu z diabłem. Obie postacie mają na sobie bogate stroje, świadczące o zamożności i wysokim statusie społecznym. Mefistofeles przedstawiony jest na obrazie jako człowiek. Pokój, prawdopodobnie miejsce pracy Fausta, pełny jest książek, zwojów tekstów oraz różnego rodzaju przyrządów naukowych: flakoników, klepsydr, itp. Podkreśla to fakt, jak dużą  wiedzę posiadał doktor. Obie sylwetki są ku sobie pochylone. Poważny nastrój, lekko napawający lękiem, stwarza kolorystyka obrazu, utrzymana w ciemnych kolorach. Przeważa  kolor czerwony, który zwraca uwagę na fakt, że pakt z diabłem często podpisywany był krwią interesariusza.

Do ballady Adama Mickiewicza „Pani Twardowska”, nawiązuje obraz Michała Elwiro Andriolli pt.: „Rozmowa Twardowskiego z diabłem”. Przedstawiona scena obywa się w karczmie. Na półkach leżą talerze i dzbany. Na krzesłach swobodnie wiszą pozostawione przez kogoś płaszcze. W obrazie Andriolliego postać diabła budzi grozę i lęk. Odzwierciedla on tradycyjny wizerunek diabła, jako postaci pozaziemskiej o nieludzkich kształtach. Dynamiczna postawa oraz groźny wyraz twarzy nadaje jego postaci siły, pobudza w obserwatorze poczucie zagrożenia. Postawa Pana Twardowskiego, który swobodnie opiera się o krzesło, manifestuje brak lęku czy skruchy przed stojącym naprzeciw potworem. Z jego postawy wyczuwa się pewność. Swoją posturą wyraża przekonanie, że warunki cyrografu nie zostaną spełnione.

„Na skróty do szczęścia” (Devil and Daniel Webster) reżyserii Aleca Baldwina, to film opowiadający historie pisarza żyjącego w Nowym Yorku, Jobeza Stona’a. Życie mężczyzny to pasmo samych porażek. Jego powieści sprzedają się w minimalnym nakładzie, nie ma szczęścia w życiu prywatnym, nic mu się nie udaje. Z tego powodu pisarz zaprzedaje swoją duszą diabłu na dziesięć lat w zamian za sławę. Przez kolejne lata Stone odnosi same sukcesy literackie, wszystkie jego powieści od razu otrzymują miano bestsellerów. Kobiety zaczynają zauważać w nim prawdziwego mężczyznę. Gdy nadchodzi czas spłaty, pisarz wynajmuje adwokata, by ten unieważnił umowę z diabłem.

„Paranassus, człowiek który oszukał diabła” („Imaginarium of Doctor Paranassus”) w reżyserii Terry’ego Gilliama, to jeden z najnowszych obrazów, w których pojawia się motyw zawarcia paktu z diabłem. Tytułowe „Imaginarium” to wielkie widowisko, podczas którego widzowie mają możliwość skorzystania z magicznego lustra, będącego własnością doktora Paranassusa. Ponadprzeciętne zdolności Doktora są efektem zawarcia paktu z diabłem. Za nieśmiertelność oraz umiejętność manipulowania ludźmi, Paranassus musi oddać swoje pierworodne dziecko w dniu jego szesnastu urodzin. Doktor Paranassus i jego trupa starają się zapobiec przejęcia przez diabła jego szesnastoletniej córki Valentiny.

Powyższe przykłady obrazują obecność motywu zawarcia paktu z diabłem w każdej dziedzinie sztuki. Elementem łączącym wszystkie dzieła jest chęć człowieka do osiągania wielkich rzeczy, sukcesu, bogactwa, możliwości panowania nad własnym życiem. Każdy chce osiągnąć swój cel i jest skłonny zrobić wszystko, by go zrealizować. Człowiek jest w stanie nawet podpisać pakt z diabłem. Ale co z zapłatą?