Tadeusz Różewicz „Prawa i obowiązki” - motyw Ikara w kontekście wiersza i innych dzieł literackich

Mit o Dedalu i Ikarze opowiada o ucieczce ojca i syna z Krety. Dedal, wybitny artysta i wynalazca, stworzył skrzydła zrobione z ptasich piór i wosku. Dzięki nim chciał wydostać się z wierzy, gdzie więził go zazdrosny król Minos. Ojciec zrobił skrzydła także dla swego syna, ostrzegał go jednak przed niebezpieczeństwami takiego lotu. Niestety Ikar, kiedy tylko wzbił się w powietrze, dał się ponieść niesamowitym wrażeniom. Zapomniał, że wosk może się stopić i poszybował wysoko ku słońcu. Promienie zniszczyły jego skrzydła i młodzieniec spadł na ziemię. Jego lot był krótki i zakończył się tragicznie, ponieważ młody człowiek dał się ponieść marzeniom.

Grecki mit wyraża dwie postawy wobec życia, charakterystyczny dla młodych zachwyt życiem, poddawanie się emocjom i niedocenianie ryzyka oraz przychodzącą z wiekiem rozwagę. Ukazując ten kontrast, poeci często nawiązują do historii o Dedalu i Ikarze. Doskonałym przykładem jest wiersz Tadeusza Różewicza „Prawa i Obowiązki”. Poeta nawiązał nie bezpośrednio do starożytnego mitu, ale do szesnastowiecznego obrazu Pietera Bruegela „Upadek Ikara”. Choć Ikar jest tu postacią tytułową, jego wizerunek jest ledwie widoczny. Na pierwszym planie widać zwykłych ludzi, pochłoniętych przez codzienne zajęcia, rolnika orzącego pole, czy pasterza pilnującego owiec. Podmiot liryczny z wiersza Różewicza kiedyś chciał krzyczeć na oracza, by oderwał oczy od pługa: „patrz patrz słuchaj pniu/ Ikar spada/ Ikar tonie syn marzenia/ porzuć pług /porzuć ziemię /otwórz oczy”. Sądził, że ma obowiązek reagować na ludzkie nieszczęście, że ma prawo oczekiwać tego od innych. Jednak czas zmienił jego nastawienie do świata. Teraz bardziej przypomina rozsądnego Dedala, który skupił się na własnym locie, podobnie jak oracz czy pasterz dbał o swoje dobro, o swoje sprawy. Przygoda Ikara jest wyłącznie jego przygodą, jego nieszczęściem, z którym pozostanie sam. Podmiot liryczny wie, że jego młodzieńczy zapał, który dawał mu wiarę, że świat można zmienić, minął, teraz godzi się z przeznaczeniem.

W podobny sposób wykorzystał motyw Ikara Ernest Bryll w wierszu „Wciąż Ikarach głoszą”. Utwór również jest nawiązaniem do obrazu Breugela. Poeta staje po stronie rozsądnego Dedala, który „poznał miękkość wosku”. Postępował mądrze i rozważnie, ostatecznie to on osiągnął zamierzony cel. Mimo to literatura uwielbia Ikara, Dedalowi niczym zarzut wypominając pragmatyzm. Wielkość Ikara polega tylko na tym, że zginął, jakby umrzeć było szlachetniej niż żyć. Bryll przyznaje Dedalowi pełnoprawne miejsce w pieśni, które należy się także oraczowi i pasterzowi. Ich życie ma swój własny cel, jest tak samo ważne jak życie Ikara. W obu utworach mamy więc pochwałę postawy Dedala, jego rozsądku i dążenia do celu, obaj poeci bronią też zapatrzonych w swoje zajęcia prostych ludzi. A jednak nie jest to pochwała jednoznaczna, bo zaprawiona nutką goryczy. Podmiot liryczny z wiersza „Prawa i Obowiązki” z pewnym żalem przyznaje, że nie jest już taki jak kiedyś. Także w wierszu Brylla pobrzmiewa pewna ironia, kiedy mówi: „nie gapić/ trzeba się nam w Ikary, nie upadkiem smucić/- choćby najwyższy.../- A swoje ucapić”.

Zupełnie inaczej potraktował grecką opowieść Herbert, który wielokrotnie dokonywał reinterpretacji mitów, by nadać im zupełnie nowe znaczenie. W wierszu „Dedal i Ikar” odwraca role, to Dedal jest obrońcą marzenia, który patrzy w słońce, jego zdaniem życie na ziemi to pozór i mrzonka: „Wszechświat jest tylko światłem/ a ziemia jest misą cieni”. Ikar zaś tęskni za ziemią, bolą go ręce od uderzania w próżnię. Dedal dostrzega piękno i złożoność świata: „Patrz tutaj grają kolory/ pył się unosi znad morza dymy idą ku niebu/ z najszlachetniejszych atomów układa się teraz tęcza”. Ikar widzi brzydotę „złego robaka” i „tłuste skiby”. W komentarzu autor zwraca uwagę na młodość Ikara i niezrozumienie przez niego świata. Nie rozumiał, że lot jest tylko metaforą, a „pogarda dla praw grawitacji” nie wystarczy, by utrzymać się w powietrzu. Życie jest prozaiczne, przyziemne i trzeba się z tym pogodzić: „Istota rzeczy jest w tym aby nasze serca/ które toczy ciężka krew/ napełniły się powietrzem/ i tego właśnie Ikar nie chciał przyjąć”.