Powieść tendencyjna - charakterystyka gatunku

Powieść tendencyjna to odmiana powieści, która w okresie pozytywizmu przezywała swój rozkwit. Specyficzny program tej epoki miał wpływa także na dzieła literackie.

Najważniejszym celem utworów tendencyjnych było realizowanie założeń danego okresu. W przypadku pozytywizmu chodziło głównie o propagowanie idei pracy, wspólnoty społeczeństwa i konieczności wszechstronnej edukacji. Pozytywiście uważali, że wszyscy ludzie powinni się rozwijać dla dobra ogółu. Natomiast poszczególne warstwy społeczne mają funkcjonować jak jeden, zdrowy ogranizm. Artyści podatni na te tendencje zaczęli więc tworzyć teksty, który miały pokazywać czytelnikowi odpowiedni tryb życia. Spelniłay one funkcję praktyczną, służyły edukowaniu społeczeństwa. 

Pisarze kreowali bohaterów, dla których praca była najwyższą wartością, ceniących edukację i dbających o rozwój kraju. Postaci powieści tendencyjnych były schematyczne, raczej przeciętne. Nie opisywano jednostek wybitnych ani idealnych, w utworach pojawiali się przedstawiciele konkretnych środowisk , którzy prezentowali typowe dla nich postawy. Ważną cechą powieści tendencyjnej był nie tylko wspominany już dydaktyzm, który zakładał wpojenie czytelnikowi życiowych wartości, ale również schemat przedstawianego wycinka rzeczywistości. Pisarze opisywali aktualne problemy społeczne i polityczne, rozważali ich przyczyny oraz skutki. Tworząc swoje dzieła zakładali pewne tezy, które wiązały się z hasłami programowymi epoki. Świat przedstawiony w takich powieściach realizował te założenia i dzięki temu autor mógł ukazać dobre i złe strony pewnych zjawisk. Narrator w powieści tendencyjnej był doskonałym obserwatorem, ale nie wnikał w psychikę i wnętrze bohatera. On tylko komentował wydarzenia i jedynie pośrednio wyrażał sądy. 

Do najważniejszych dzieł tendencyjnych możemy zaliczyć powieści Elizy Orzeszkowej, między innymi „Nad Niemnem” oraz „Martę”. Pierwszy z wymienionych utworów pokazuje, jak ważna jest praca i związek człowieka z naturą. Ludzie zostają wynagrodzeni za dobre czyny, przyroda jest dla nich łaskawa a całe życie zmienia się na lepsze. Natomiast „ Marta” stanowi zapis osobistych obserwacji Orzeszkowej, która dostrzegła, iż kobiety nie radzą sobie w ówczesnej rzeczywistości. Pozbawione możliwości edukacji mają jedynie służyć mężowi i dzieciom. Potrafią tylko kilka słów w języku francuskim, nie liczą się jednak w społeczeństwie. Tytułowa bohaterka, Marta nie może się odnaleźć po śmierci męża. Nie umie nic, co pomogło by jej znaleźć pracę, w niczym nie jest wystarczająco dobra. Brak pieniędzy zmusza ją w końcu do kradzieży, a w ostateczności postać ta ginie tragicznie. Orzeszkowa pokazała, że hasła pozytywistyczne nie do końca się sprawdziły, bo przecież świat kobiet nie zmienił się w ogóle. Innymi autorami powieści tendencyjnych byli także Ignacy Kraszewski i Michał Bałucki.