Michaił Bułhakow „Mistrz i Małgorzata” - powieść współczesna

Mówiąc o współczesnym charakterze powieści Bułhakowa, można wskazać na dwa aspekty. Z jednej strony konstrukcja „Mistrza i Małgorzaty” znacznie odbiega od klasycznego wzorca powieści, korzystając ze współczesnych nurtów. Z drugiej zaś ponadczasowość przesłania powieści sprawia, że mimo upływu lat, pozostaje ona aktualna.

W klasycznym wzorcu powieści narrator jest wszechwiedzącym, obiektywnym obserwatorem zdarzeń. Bułhakow nawet w trzecioosobowej narracji nie dba zbyt o obiektywizm i wiarygodność, tym bardziej w partiach pierwszoosobowych, w których zwraca się wprost do czytelnika, jak np. na początku drugiej części: „Za mną, czytelniku! Któż to ci powiedział, że nie ma już na świecie prawdziwej, wiernej, wiecznej miłości? A niechże wyrwą temu kłamcy jego plugawy język!”. Narracja prowadzona bywa z różnych punktów widzenia, często autor „oddaje” głos któremuś z bohaterów, pozwalając mu przedstawić własną opowieść; tak jest na przykład w przypadku powieści mistrza. Innym razem podkreśla swoją wspólnotę z odbiorcą, posługując się formą „my”: „Zdradźmy przede wszystkim tajemnicę, której mistrz nie chciał zdradzić Iwanowi”. Jak widać narracja powieści nie jest jednorodna, ale polifoniczna.

O nowoczesnym charakterze utworu świadczy też łączenie gatunków i stylów. Trudno określić jednym słowem, jakiego rodzaju powieścią jest „Mistrz i Małgorzata”, mamy tu wszak do czynienia z romansem, powieścią kryminalną, filozoficzną, psychologiczną i fantastyczną zarazem. Pisarz łączy realizm z fantastyką, prowadzi równolegle akcję na dwóch planach – współczesnej Moskwy i starożytnej Judei. Autor posługuje się różnymi stylami, włącza do swej powieści fragmenty powieści mistrza, a jednak tekst jest czytelny. Różnorodność „chwytów pisarskich” na płaszczyźnie formalnej nie tylko nie zaburza, ale uwypukla dodatkowo przesłanie powieści.

Właśnie owo przesłanie decyduje o ponadczasowości tekstu. Bułhakow porusza zagadnienia moralne i filozoficzne, które pozostają aktualne w każdej epoce, ponieważ dotyczą najistotniejszych kwestii w życiu człowieka. Taką kwestią jest między innymi problem istnienia dobra i zła na świecie. Zdaniem Jeszui wszyscy ludzie są dobrzy, jeśli postępują źle, to dlatego, że los obszedł się z nimi okrutnie, ale poprawa zawsze jest możliwa. Jeszua jest tu uosobieniem dobra. Ale dobro, by móc istnieć, potrzebuje zła. Tylko to opozycyjne zestawienie umożliwia istnienie dwóch kategorii etycznych. Właśnie to próbuje wytłumaczyć Woland Mateuszowi Lewicie: „Bądź tak uprzejmy i spróbuj przemyśleć następujący problem – na co by się zdało twoje dobro, gdyby nie istniało zło, i jak by wyglądała ziemia, gdyby z niej zniknęły cienie? Przecież cienie rzucają przedmioty i ludzie. Oto cień mojej szpady. Ale są również cienie drzew i cienie istot żywych. A może chcesz złupić całą kulę ziemską, usuwając z jej powierzchni wszystkie drzewa i wszystko, co żyje, ponieważ masz taką fantazję, by się napawać niezmąconą światłością? Jesteś głupi”.

Dwa plany akcji podkreślają uniwersalną wymowę dzieła. Ludzie wszędzie i zawsze są tacy sami – z natury dobrzy, jak chce Jeszua, ale w rzeczywistości pełnej zła i obłudy stają się źli. Piłat podpisuje wyrok na niewinnego człowieka ze strachu, boi się zatargów z władzami żydowskimi i gniewu cesarza. Cesarz jest jedynym władcą, wszelkie bluźnierstwo przeciw jego rządom, a za takie uznano słowa Jeszui, jest traktowane jako zbrodnia. W tym kontekście Piłat staje się ofiarą systemu rządów tak samo jak mieszkańcy Moskwy, którzy w obawie przed represjami ze strony władz stają się podejrzliwi, samolubni i dwulicowi.