Umowa społeczna - John Locke - charakterystyka poglądów

Teoria umowy społecznej pochodzi już ze starożytności. Zajmowali się nią np. Platon, Cyceron i św. Augustyn, w średniowieczu zaś William Ockham czy Mikołaj z Kuzy, a następnie – myśliciele epoki Oświecenia.

Jednym z nich był John Locke, angielski filozof i pisarz polityczny (1632–1704), przedstawiciel nurtu empirycznego. Napisał m.in. „Listy o tolerancji” (1689), „Dwa traktaty o rządzie” (1690), „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego” (1690). 

Podstawą jego teorii jest pojęcie stanu natury. Jako prekursor oświeceniowego światopoglądu, odrzucał legitymizację władzy wywodzącą się z nadania Bożego. Uważał, że w społeczeństwie pierwotnym rządzi naturalny, czyli racjonalny, silny nakaz działania na rzecz dobra wspólnego, a nie tylko osobistego, tzn. że właśnie w stanie naturalnym, pojedyncza osoba i społeczność – żyją w pewnej harmonii. Wynika z tego np. naturalne prawo do karania tych, którzy prawo łamią, ponieważ stanowią zagrożenie dla siebie samych i dla zbiorowości, w której żyją i działają. Współzależność jednostek danej populacji wynika ze zgody, a nie ze strachu przed ewentualną utratą posiadanych praw czy dóbr.

Umowa społeczna według Locke’a składa się z dwóch etapów: na początku umawiają się ze sobą jednostki, które powołują społeczeństwo, a następnie dopiero, na bazie umowy społeczeństwo i władza tworzą państwo. W efekcie, rozwiązanie umowy z władzą, nie powoduje rozpadu społeczeństwa, nie zaprzepaszcza jego możliwości, ponieważ – to jednostka i społeczeństwo były pierwsze, a nie państwo. A zatem nie rozpoczyna się budowy społeczeństwa od wybrania tego, kto sprawuje rządy, bo to społeczeństwo, w wyniku umowy, przekazuje władzę suwerenowi. Skoro zaś władca jest tylko niejako wydelegowany do rządzenia i tylko dzierżawi prawa i obowiązki, to logicznym staje się, że w pewnym momencie czas jego panowania się kończy.

Zawarcie umowy społecznej może się także odbyć na drodze tzw. zgody milczącej. Dzieje się tak wówczas, gdy jednostki nie wyrażają formalnej zgody, a jedynie nie wyrażają sprzeciwu. 

Umowa społeczna powinna być jasno sprecyzowana i uchwalona, najlepiej w formie konstytucji. Władzę sprawuje cała wspólnota, obdarzona całkowitą wolnością. Rządy zaś, powinny bazować na ustanowionym prawie i nigdy nie mogą to być tzw. rządy „silnej ręki”, bo godziłyby w wolność obywateli. 

Członkowie właściwie zorganizowanego społeczeństwa, będą troszczyć się o dobro wspólne, państwowe, a i postawy altruistyczne nie będą im obce.

John Locke był zwolennikiem republiki, jako ustroju najbliższego swoim poglądom.