17 września 1939 - agresja ZSRR na Polskę

W godzinach rannych 1 września 1939 r. granice polskie przekroczyła inwazyjna armia niemiecka. Skuteczna obrona liczącej prawie 2 tys. kilometrów granicy polsko-niemieckiej przy ogromnej dysproporcji w liczebności i uzbrojeniu obu armii była praktycznie niemożliwa. Wróg z każdym dniem przesuwał swoje wojska w kierunku Warszawy, spychając cofającą się armię polską coraz dalej na wschód.

Atak Hitlera na Polskę był starannie przygotowany. Poprzedziły go zręczne zabiegi dyplomatyczne oraz szereg umów i nieoficjalnych porozumień wchodzących w życie z chwilą planowanego rozpoczęcia wojny. Najgłośniejszym i najbardziej znaczącym w skutkach był podpisany pomiędzy Rzeszą Niemiecką a Rosją Radziecką w dniu 23 sierpnia 1939 r. traktat Ribbentrop-Mołotow, który oficjalnie był jedynie paktem o nieagresji, ale nieformalnie (w protokole tajnym) dzielił ówczesne terytorium państwa polskiego pomiędzy jego sygnatariuszy. Już wówczas ZSRR został zaproszony do udziału w zbliżającej się wojnie po stronie państw centralnych oraz zachęcony do partycypowania w IV rozbiorze Polski - jak często nazywa się wydarzenia z września 1939 r.

Do rozpoczęcia działań zbrojnych przeciwko Polsce, Stalin nie dopuścił do momentu uspokojenia sytuacji w konflikcie rosyjsko-japońskim w Mandżurii, zgodnie ze swoją żelazną zasadą prowadzenia wojny wyłącznie na jednym froncie. 16 września 1939 r. został podpisany finalny rozejm między ZSRR a Japonią i wówczas mogła rozpocząć się nigdy formalnie niewypowiedziana wojna polsko-radziecka.

Oficjalną notę uzasadniającą zbliżającą się agresję przekazał polskiemu ambasadorowi w Moskwie - Wacławowi Grzybowskiemu, Ludowy Komisarz Spraw Zagranicznych Związku Radzieckiego - Władimir Potiomkin około godziny 3:00 nad ranem 17 września 1939 r. Zawierała ona nieprawdziwe stwierdzenia o rozpadzie państwa polskiego oraz ucieczce jego władz, a także konieczności ochrony zamieszkałych głownie przez Białorusinów i Ukraińców tzw. Kresów Wschodnich przed wojskami niemieckimi. Ludności ZSRR agresję tłumaczono m. in. sprawiedliwością dziejową wobec burżuazyjnego państwa sezonowego - jak pogardliwie określano Polskę oraz rewanżem za niepowodzenie kampanii bolszewickiej z 1920 r. zakończonej narzuconym traktatem ryskim.

Niespodziewany atak na polską granicę wschodnią miał miejsce o świcie 17 września 1939 r. Wzięło w nim udział 620 tys. żołnierzy Armii Czerwonej wspieranych przez prawie 5 tys. czołgów oraz 3 tys. samolotów. Było to siły niemal dwukrotnie liczniejsze od tych, jakie zaangażowały w wojnę z Polską niemieckie Wermacht oraz Luftwaffe. Siły radzieckie podzielone były na dwa główne fronty: Białoruski, którym dowodził Michaił Kowalow oraz Ukraiński z Siemionem Timoszenko.

Zdezorientowane w gruncie rzeczy władze polskie nie wiedziały na początku czy nadchodzącą Armię Czerwoną traktować jak sojuszników czy wrogów. Marszałek Śmigły-Rydz wydał rozkaz niepodejmowania walki z Rosjanami, chyba że stanie się ona koniecznością. Otoczonym przez obce wojska oddziałom na wschodzie kraju zalecono przedostanie się najkrótszą drogą na Węgry lub do Rumunii. W wyniku organizacyjnego chaosu w pierwszych dniach po inwazji radzieckiej do niewoli, praktycznie bez walki dostało się ponad 250 tys. polskich żołnierzy i oficerów.